Monthly Archives: December 2014

LA KLARVIDANTINO DI PALMA

Bernard Lefol sejornas dum lua vakanco che lua onklino Xaviera. El esas la fratino di lua matro. Onklino Xaviera esas charmanta persono, ma lua maxim grand avantajo esas la fakto, ke el habitas en Palma, chefurbo di Mallorca, olqua esas la maxim granda de la insuli Baleari. Nulo valoras plu multe kam onklino posedanta proprietajo ye tri kilometri de la maro. Ni esas dum la yaro 1956, juste ye la 1ma di agosto, e Bernard jus arivis en

Mallorca, ye la matino di ca dio, per la navo veninta de Barcelona.
Itadie sur la sovaja plajo di Es Trenc, la konversado havas kom temo persono
di Palma, misterioza klarvidantino, pri qua omni parolas.
- El esas extraordinara ! Ma lo esas tre desfacila kontaktesar kun elu. On vidas
el ofte che la richa Mallorcani. Quankam multa de li konsideras el kom sorcistino. Uli mem volas nulakaze permisar ad elu transirar la solio di lia palaci…

Bernard desproximeskas de la grupo dil konversanti e komencas marchar
sola. La plajo ek blanka sablo extensesas sur plura kilometri e l’aquo
blua, la pin-foresto ignorata dal chaseri igas ol esar paradizo di mondoextremajo.
- Ho yunulo, kad vu povus dicar a me la tempo ?
Bernard ne remarkis muliero sidanta sur kavajo di duno, opoze a la maro.
Elua longa robo ek linajo, la fulardo, qua cirkondas lua hari havanta koloro
di korvo-alo efikas ke el esas apene videbla en la sabla kavajo ube el
shirmis su kontre la vento.
- Esas du kloki e duimo posdimeze, siorino.
- Kad vu havus fairo ?
Bernard ekirigas acendilo de lua posho. La damo, elqua sen irga dubo
esas Mallorcana, acendas longa sigareto havanta orea extremajo. Ita
sigareto esas forsan Turka od Egiptiana.
- Vu esas Franco, kad ne ?
- Yes. Me esas Bernard Lefol di Perpignan, ma me sejornas vakance
che mea onklino, markezino del Piombo.

- Ha yes, elun me konocas. El esis damzelo Catayun, kad ne ?

Bernard sideskas en la sablo proxim la damo. Quante el povas evar ? Kad
inter kinadek e sisadek yari ? Elu regardas Bernard. Plu precize elu regardas la manui di Bernard. Elu dicas :
- Me esas Palmira Diaz Del Belveder. Vua manui esas interesiva. Impereme, el sizas la sinistra manuo di Bernard. Elu inversigas ol, la palmo esanta supre. El examenas rapide la
precipua linei qui sulkizas olu e dicas ne tre laute quaze el parolus a su ipsa :
- Vun me vidas che la mediki. En Francia ed exterlande. Omnaloke vu iras a la hospitalo. Ma ico ne esas por vu.

Bernard ne prizas multe la hospitali. E lua deziro lernar instigus lu okupesar

pri literaturo, teatro, cinemo prefere kam pri medicino. Palmira duras
parolar per monokorda voco, sen perceptebla emoco :
- Ante ke quar yari pasos, ulu de vua familio mortos en aviono. Ma ico esos
sat indiferenta a vu. Lo esas quaze lu esus fora parento… Me vidas la morto
por vu kande vu evos kinadek-e-sis yari…

Vere, Palmira ne esas klarvidantino di la kategorio qua adportas kurajo a

lua konsultanti…
El pluduras lua litanio. Pri min malauguroza temo. El anuncas amoreti
min o plu fortunoza, granda pasiono qua abutas a nulo. Amorala relato qua
duros dum plu kam duadek-e-kin yari e pekunio, multa pekunio ma ye la fino
di lua kariero.
- Ni vidos, Bernard konkluzas.
E lu staceskas dum exkuzar su :
- Me devas departar, mea onklino tote ne prizas kande on esas tarda por
la dejuno.
- Venez vizitar me en mea hemo. Calle San Juan. Me esas ibe
singlavespere quik de 20 kloki. Ni manjos kune. Vu mem darfas venor kun
vua amikino Marie-Louise. Ni konvenez posmorge vespere…
Bernard audas su respondar :
- Calle San Juan, ye la numero 7. Konsentite, me venos kun Marie-Louise.
- Me habitas che la unesma etajo dextre.

Lo esas kelke plu tarde ke il koncieskas ke Palmira ne indikabis a lu

la numero di la calle San Juan. E, precipue, il nulainstante mencionabis
l’existo di lua amikino Marie-Louise veninta de Perpignan por la vakanco.
Ica omno esas stranja… Kad la diablo povus adoptar hominala aspekto ?
Dum la dejuno Bernard ne povas impedesar anuncar a la grandanombra
kunmanjanta gekuzi ed amiki di lua familio :
- Me renkontris stranja muliero sur la plajo. El predicis a me la futuro ed el
invitis me por dinear che elu posmorge vespere. Elu mem demandis a me venor
kun Marie-Louise. Quale el povas savar ke Marie-Louise existas ?
Onklino Xaviera aceptas lo dicita per pavorigita mieno :
- Lo esas «la» Palmira quan tu renkontris sur la plajo. Se tu voluntas askoltar mea konsilo, evitez frequentar el, quaze el esus la pesto. Onu dicas ke el esas la diablo ipsa.
Ed onklino Xaviera facas kruco-signo,
el imitesas quik da lua gefilii… Bernard divenas revema :
- Tamen el esas eleganta ed havas bona manieri. Tun elu konocas bone,
onu dicus.
- Yes, lor mea fianco, el deskriptis a me nia omna futura desfortuni e til la
preciza cirkonstanci di la morto di tua onklulo, mea kara Jacinto !

Itainstante l’omna asistanta personi facas liafoye kruco-signo lor la aludo ad onklulo Jacinto, ilqua mortis ye la dio di lua quaradekesma aniversario pos recevir sur la kranio petra kruco ornanta la frontono di lua proprietajo depos plu kam sisacent yari.

Ye la morga dio, Bernard e lua amikino Marie-Louise tamen demandas ad onklino Xaviera la permiso utiligar un de la automobili dil familio…
- …Por irar dinear a Palma.
- Che la Palmira kad ? Nulu savas ube el habitas.
- Icon me savas koncerne me ! E Marie-Louise tre deziras renkontrar elu. Me konfesas ke me tre prizus intelektar quale ita damo savas ke el existas…

Arivinta en Palma, Bernard e Marie-Louise havas nula desfacilajo por deskovrar la numero 7 di la calle San Juan. Ol esas imoblo qua probable evas de la tempo dil Renesanco. Lua muri havas plu kam un metro de dikeso. Che la teretajo esas streta aperturi protektata per forta greti. Grandega portalo iriganta a « patio » facita por

aceptar plura kaleshi. An la muro, videsas ringi por la kavali vivinta hike dum la pasinta yarcento. Sequas icon marmora eskalero lumizita per torchovazi.
Ica omno aspektas tre eleganta ed aristokratal.
Bernard e Marie-Louise arivas che la unesma etajo. Tri pordi videsas sur la
marmora fluro. Li sonigas dextre. Esas non kloki triadek minuti posdimeze. Lo
esas Palmira ipsa qua venas apertar la pordo. El vestizesas per longa tuniko ek
nigra silko, havas reda turbano cirkum la kapo ed ora koliaro sur la kolo.
Bernard e Marie-Louise impresesas profunde per l’apartamento di la
Palmira. Li quik vidas Hispana armaro, mobli inkrustita per perlomatro ed
ivoro. An la muri akrochesas portreti di ancestri. En la vetrini, on povas admirar
precoza arjentajaro. Elu explikas :
- Mea familio habitas hike depos quaracent yari. Me esas sola ed ico esas tro vasta por me. Ma me esas la gardistino di ca santuario. Me preparigis kolda dineo. Ni parolos pri Marie-Louise kelke plu tarde. Dume, me irigos da vi la « tour du propriétaire » (turo dil
proprietanto, t. e. vizitar la tota domo NDLT) quale vu dicas en Francia.
Pos la vizito di ca luxoza palaceto, admirata da amba yuna homi, e pos la
dineo, la Palmira sizas la manuo di la yunino, qua ne povas evitar fremisar : la
manuo di la klarvidantino frostigesas malgre la varmeso dil monato agosto
regnanta sur la insulo… Palmira, miklozante sua okuli, komencas sua
litanio.
- Vu spozigos stranjero. E vu departos ad Afrika. En nigra Afrika, lo esas ibe ke
vu vivos la maxim granda parto de vua vivo. E vu havos filiulo, unika filio. Il esos
ecelanta multarelate e lu esos fiereso-motivo a vu…
Bernard askoltas la predici. Nigra Afrika ? Kad stranjero ? Tam bone kam
ilu savas, Marie-Louise havas nula projeto pri ta mondo-parto. Elu nur
volas esar docisto pri la Hispana linguo e pro nula motivo el forirus de lua
genitori e neanke de Katalunia.

La yari pasas, Bernard e Marie-Louise instalas su en la vivo. Bernard, koncernante

lu, iras ad Aljeria kom soldato. Lor konjedo, lua patro dicas a lu :
- Sis monati ante nun, ni tre pavoris. Regardez !
Ed il prizentas a lu informo pri morto extraktita de la lokala diala jurnalo :
« Doktoro Lefol, lua spozino e lia filii havas la chagreno savigar da vu la
morto di Bernard Lefol, serjento che la transport-grupo 351 en Blida, mortinta
por Francia ye la 24ma di Julio 1960. » Sequas lore la rituala formuli en
tala kazo.
- Apene kredebla ! pri qua parolesas ? Sama nomo, sama prenomo.

Ita desfortunoza homonimulo esis, ultree, en la sama trup-unajo kam Bernard, qua ipsa esis serjento che la transport-grupo 451. Lua patro pluduras parolar :

- Multa personi kredis ke parolesas pri tu ! Me serchis informi. Parolesas pri
familio Lefol qua habitas en Salon-de-Provence. Li esas tre fora kuzi pri qui me ne savis ke li existas. Me saveskis quale mortis ita Bernard Lefol. Il esis komisita por gardado en la karcereyo di Blida ed Aljeriana teroristo sucesis eskapar. Il kaptis mitralioso e pafadis
talgrade ke la kompatinda Bernard atingesis da kugli en la pektoro. Il mortis
en l’aviono qua transportis lu ad Aljer.
Subite, Bernard, memoras la ceno sur la plajo di Mallorca, ye la 1ma di agosto
1956, t.e. ye la dio di lua arivo ibe.
Palmira parolas a lu :
Ante ke quar yari pasos, ulu de vua familio mortos en aviono. Ma ico esos
sat indiferenta a vu. Lo esas quaze lu esus fora parento…
La nekonocata Bernard Lefol mortis ye la 24ma di julio 1960, fakte quar yari
pose…
La Bernard Lefol pri qua ni parolas, koncernante lu, quale Palmira dicis, vizitos
multanombra mediki. Kom « medikala vizitisto » laboranta por granda firmo
farmaciala. En Francia e Nord-Afrika. Palmira esis justa. E ye kinadek-e-sis
yari il aquiras morbo qua normale esabus mortigiva ma il transvivas
miraklatre.

Dum la sama yaro 1960, lo esas la foyo di Marie-Louise havar surprizo. Por

el anke, la predici da Palmira parte realeskis. El renkontris Libanano e de
nun pasas multa tempo en Mali. El jus havis filiulo.
Retroveninta en Palma, elu ne povas rezistar la tenteso : oportas ke el
retroirez vidar Palmira, la sorcistino. Elu notabis l’adreso sur lua mikra poshkayero
: calle San Juan, ye la numero 7, unesma etajo dextre. Palma ne esas
tante granda urbo. Elu rapide trovas la palaco segun Renesanca stilo, la
« patio », la marmora eskalero, la granda pordo. Elu sonigas. La pordo
apertesas. Nekonocata damo havanta blanka hari apertas :
- Bona vespero, siorino. Kad me esas che Siorino Palmira Diaz Del Belveder ?
- No, tote ne !
Marie-Louise tra la mi-apertita pordo, rikonocas la armaro, la precoza mobli, la vetrini vidiganta arjentajaro. Omna kozi quin elu grande admiris quar yari antee.
- Ka Siorino Diaz Del Belveder ne plus habitas hike ? Me venis dinear hike,
en lua hemo, kun amiko, quar yari ante nun…
La damo havanta blanka hari enirigas elu ed invitas el por sideskar en la fotelo ipsa ube el sideskis quar yari antee. Marie-Louise naracas la lora
vizito, la predici. Elu deskriptas ad el precize la quar altra chambri dil apartamento. La damo askoltas elu kun mieno sempre plu astonata. El fine dicas, parolante tre serioze :
- Mea kara yunino, ne esas irga dubito : vu ja venis adhike. Kad dum mea absenteso !? Ma me povas jurar per la Santa Virgino ke mea spozulo, mea filii e me ipsa habitas hike depos quaradek yari. Mea matro esas infirma e, depos duadek yari, ica apartamento
nulatempe esis vakua mem dum nur un dio. Me tote ne konocas ita Palmira Diaz Del Belveder e nulatempe audis parolar pri el…
Misterio…

Novelo extraktita de la libro ILS ONT VU L’AU-DELA (LI VIDIS LA

TRANSA MONDO) da Pierre Bellemare e Jean-Marc Epinoux.


 

MORTAL KOMBAT(O) – KONQUEST(O)

Me rezolvis skribar pri la filmo « Mortal Kombat(o) – Konquest(o) » pro ke ica titulo esas preske perfekta Ido. Malgre la absenteso di la dezinenco –o. Fakte, me tre dubitas ka la autori di ta filmo esas Idisti. Li selektis tala titulo ed ortografio pro ke la radiki esas maxim facile komprenebla internacione, ed ico semblas a me esar bona pruvo pri la universala karaktero di nia idiomo. Adoptita neutra mondolinguo esus probable tre simila ad Ido, se ne Ido ipsa. La citita filmo esas globalista, t.e. ke ol aludas unionita mondo sur

la fundamenti dil Usana e Chiniana kulturi. Ol ne indijas celita rasismo, nam en « rejio dil Tero » quale onu nomizas nia globo, onu vidas nur aryana blanki e flava Aziani, sen irga menciono pri altra populi. Anke onu questionas su ofte ka la montrita mondoparto esas Chinianigita Usa od Usanigita Chinia.
Pro ke la dicita « Mortal Kombat(o) » esas kombato inter la diabli e la forci di lo mala kontre la « rejio dil Tero », onu ne evitas parolar pri religio. La religio di ca mondo semblas esar ulaspeca Buddhismo mixita kun pagana elementi. Onu vidas kelkaloke Buddhista monakuli ed ico supozigas da me ke la Buddhismo ne nur spontane konceptesas kom la mondoreligio, ma anke ke ol povus tote bone fitar kun Ido.

Se on volas pritraktar la filmo ipsa, ol esas tedanta filmacho, « navet » (napo) quale onu dicas en mea patuazo (pro ke la napo supozesas esar sensapora legumo). La cenaro esas lamentinda e la spektakli pri kombatal arti segun-maniere dil pasinta Bruce Lee esas prefere ridinda. Do, me nule konsilas a mea samideani spektar tala hororiganta plorindajo, ma por ni Idisti la titulo esas interesiva. Malgre omno, me ne regretas l’esforco quan me facis por saveskar la kontenajo dil filmacho. Valoras la peno informar su pri la kozi qui pensigas pri l’Idolinguo.

(Artiklo daJean Martignon (Francia) publikigita en la numero 5/2001 di  Letro Internaciona)

KOMTINO DE SEGUR

En Francia, komtino de Ségur (pronuncez : Segyur) (1799-1874) esas ankore konocata, nam elu esas famozino dil Franca literaturo. Tamen, elu ne naskis kom Francino, ma kom Rusino di granda familio aristokratal, nome le Rostopshin. En 1811, elua patro, lore generalo defensero di Moskva kontre la invadanta trupi Franca, incendiigis ica urbo. Por protektar ol. Tamen, e fortunoze, malgre la lora eventi, odio ne naskis inter amba populi.

Kelka yari pose, akompanata da sua patro e sua fratino, Sofia Rostopshin vizitis Francia ed esis bone aceptata omnube en la altaranga societo royalista, olqua esis tre gratitudoza ad elua patro kombatir sucesoze l’enemiko komuna, t.e. l’uzurpanto Napoléon Bonaparte. El esis tante bone aceptata ke el amoreskis kun komto de Ségur e mariajesis kun ilu. Samatempe el amoreskis pri Francia, e preske nekredeblajo ! Elu, qua esis la filiino dil famoza patrioto defensera di Moskva kontre la Franca trupi, divenis fervoroza Franca patriotino e tre pia Romana katolikino. Kande elu divenis avino, el redakteskis puerala romani por sua genepoti. Pro ke el remarkis, ke oli tre plezis a la pueri, elu editigis oli, e, rapide, havis granda suceso en la literaturo por-puera. Hodie, elua verki esas parto de la Franca literaturo generala, ed ankore prizata da omni ; precipue da historiisti, nam elua libri esas nekareebla e neremplasebla atesti pri la vivomaniero di elua tempo, t.e. la Duesma Imperio en Francia. El redaktis rakonti pri feini (Nouveaux contes de fées), ma ne nur, el redaktis anke inter altri : « Les petites filles modèles » (La modelatra puerini) dedikita ad elua nepotini e qua idealigas eli ; « Les malheurs de Sophie » (La desfelicaji di Sofia). En ica libro, komtino de Ségur naracas grandaparte pri sua propra tre severa edukado di yuna aristokratino Rusa. En « La fortune de Gaspard » (La fortuno di Gaspard), el redaktas pri la vivo di yuna tre inteligenta e laborera rurano di Normandia (regiono ube elu lojis), qua danke lua inteligenteso, laboremeso e sagaceso divenas richa industriisto. La pikturo quan elu facas pri la Franca socio di la lora epoko, per ita libro, esas aparte justa e remarkinda. Forsan elua maxim famoza libri esas : « L’auberge de l’ange gardien » (La albergo dil protektanta anjelo) e « Le général Dourakine » (Generalo Durakin). Ica amba libri darfas konsideresar kom nur un libro, nam la duesma esas la durigo dil unesma. En « La albergo dil protektanta anjelo », la autorino rakontas pri du tre yuna pueruli abandonata sur choseo e qui trovesas da profesionala militisto. Ica yuna homulo kompatas ili, kunprenas li ed iras kun li a la albergo dil protektanta anjelo. La du simpatiinda fratini qui jeras la albergo aceptas adoptar en lia hemo la pueruli. Pose, la militisto salvas Rusa generalo nomata Durakin, qua esis kaptita da deshonesta e kriminanta hotelisti. La generalo, cetere, venabis por rajuntar sua Franca amiko, nia protagonisto la militisto, nam ica kaptis ilu dum la Krimea-milito (1854-1856), olqua eventis inter Rusia unlatere e la federiti Anglia e Francia altralatere ; e la generalo esis traktata tre humane dal Franco. Parenteze, me atencigas ke la 19ma yarcento esis multe plu civilizita kam la 20ma, nam, quankam en la rakonto, la Krimea-milito ne finabis, la kaptita generalo Rusa esis tote libera trairar Francia quale ilu deziris kun granda parto de sua richa havajo, ed, ultre to, esis nula reciproka odio, malgre la milito ! Generalo Durakin voyajis en Francia kom richa stranjero, nulo pluse. Me ne volas tro precizigar la rakonto, ma en la duesma libro « Generalo Durakin », la patro di la du pueruli ritrovas sua filii e su mariajas kun un de la albergistini dil protektanta anjelo. Pos la milito, la paro e la pueri invitesas dal generalo por venar kun il a Rusia en la vasta posedajo di generalo Durakin. Ito esas bona okaziono por deskriptar la vivomaniero dil Rusi itatempe e la Rusa mori dum la 19ma yarcento.
Diveninte Francino e mem tre fervoroza patriotino Franca, tamen komtino de Ségur nulatempe obliviis sua naskolando. Elua libri redaktesis en modelatra klasika linguo Franca, ma forsan ito ne esas tre astoniva, nam la bone edukita Rusi dil alta sociala klasi ita-epoke savis la Franca kom altra linguo matral, e mem kelkafoye plu bone kam la nacionala Rusa idiomo.

Me tre regretas ke nia mikra Idistaro ne posibligas lo, ma tradukuro di « La albergo dil protektanta anjelo » e di « Generalo Durakin » esus extreme interesiva por lektar ; e sub simpla e preske amuziva formo ol esas, por tale dicar, granda literaturo historial.

Per ica kurtega diserturo, me pensas precize pri mea Rusa lekteri, qui, probable, ne savas ulo pri la existo di komtino de Ségur (naskinta Rostopshin) e pri la ligilo qua elu esas inter nia amba landi. En Francia la verki di komtino de Ségur esas ankore nun prizata e lektata ed esas nenegebla parto del Franca heredajo literatural.

(Artiko daJ. Martigon en L.I. (marto-aprilo 1999)

LA PAPO "TWITT"-AS LATINE

 

[Yen plusa artiklo pri bigota temo, ma cafoye ol unionas pasinta epoko ‘lontana’e la maxim granda moderneso nuna. Sucesoze e sen problemo.]

 

Depos Benediktus XVI, la papi « twitt »-as, e rapide pasionozi demandabis a Vatikano
ke le « tweet » pontifikal existez anke en la Latina. Ico agesis, ma sen expektar
esar sucesoza. Du yari pose, ico divenis suceso : la kurta mesaji da papo Franciskus
lektesas da 205.000 Latinisti.

Ye la unesma rango esas la Germani. Li esas preske same nombroza por

lektar la papo en la Latinakam en lia linguo matral. Dope venas la Angli, la Usani… Ico esas tre signifikiva pri la qualeso di la docado pri la Latina en la landi Anglosaxona unlatere, e pri olta en la Latinida landi altralatere. Tote aparte en Francia, ube la docado pri la literaturo en la klasika lingui (Latina e Greka) paciente sabotesis.

Qui esas le « follower » (exkuzez, cakaze esus preferinda parolar pri le sequentes o le sequaces) ? Li esas tam diversa kam la Latineso ipsa. Katolika Ekleziani, studenti, yuni ed oldi qui, per la lekto dil « tweet », trovas en ica koncizega traduko-temo moyeno por mantenar lia savo e nutrar lia meditado.

Membro di la Statala Sekretarieyokomisita pri la traduko – Usano, patro Gallagher – substrekizas l’adequateso inter la Latina e la kurta mesajo « tweet »-al (140 signi admaxime). Nome, on povas asertar ke la literaturo Latina havis multanombra poeti epigramal. La temi traktita dal papo ne esas olti quin on trovas che Martialis o Catullus, ma la koncizeso Latina e la procedo epigramal facas prodaji irgo esez la temo. Kande Guillaume Colletet skribas en 1658 ke « l’epigramo mustas esar kurta ed hastoza », lu teoriifas ed il anticipas pri « twitter ».

Kom regulo, la tradukisti serchas esar proxima a la stilo di Cicero en la Latina.

Li ne hezitas kelkafoye alterar texto. Tale kande parolesis tradukar « grunema
kapi » (la papo aludis – ico esis nekustumala fakto – certena Ekleziani), lore li
pruntis de Plautus ula « voltu truci » (1).

Yen un de la recenta mesaji da Franciskus :

Movet saeculum ut nos opesque nostras et respiciamus voluptates. Monet

Evangelium caeteris ut recludamus nos cum egenisque nostra partiamur.

Lo esas desfacila tradukar ico a moderna linguo sen transirar la 140 signi, me

audacas lo : « La vivo instigas ni serchar richaji e plezuri. L’Evangelio demandas
aperteso al altri e partigar kun la povri. »

Patro Gallagher substrekizas la nobla expreso-maniero di la Latina, lua valoro

« transnaciona ». Ico esas justa por « twitter ». Pro quo ico anke ne validesus por
la liturgio ? (2)

 

…………………………………………………………………………………………………………………………………………….

 « voltu truci » (1) : havante vizajo sovaja, minacanta.


« Pro quo ico anke ne validesus por la liturgio ? » (2) La autoro di ca artiklo esas
tradicionalista katoliko, regretante l’anciena liturgio katolika en la
Latina. La jurnalo por qua lu redaktas artikli reprezentas anke ca opiniono.

(Artiklo da Martin Schwa publikigita en la diala jurnalo PRESENT)

++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++

   

                                                              +++

 

 

++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++

 

SPACALA CHERNOBIL


Recenta raporto dil Komitato di la aeroliti dil Rusa Akademio pri Cienci, qua sendesis al ciencisti di la tota mondo, konkluzis, ke mem nunatempe onu ne povas explikar l’ekologiala perturbi qui eventas depos 1908 sur la loko dil Tunguska en Siberia. Ica loko esis probable frapita da aerolito od altra spacala ne-identigita objekto. Ye la 30ma di junio 1908, la habitanti dil Siberiana « taiga » vidis giganta faira globo trairar la cielo e pose aplastesar sur la sulo dum difuzar grandega flami e fumura nubi qui extensesis til plu kam 1.000 kilometri. Nonadek yari pose, malgre la esforci dal ciencisti, onu ankore ne savas vere to quo eventis, to quo venis frapar la tero sur la loko dil Tunguska.

Dum la dii qui preiris la falo, la atesti raportas la folesko dil rurani qui konstatis ke la nokto desaparis pokope per divenar sempre plu klara. La nubi aquiris astonanta kolori quaze proximeskanta lumo veninta de altra loko. To esis cetere la realeso. Dum la nokto de la 30ma di junio til la 1ma di julio, eventis terorigiva dazlo, e pose, timenda tempesto magnetala duros dum multa jorni e nokti. Onu savas nun ke to quon la Siberiani spektis esas fenomeno simila ad olti qui observesis duimo de yarcento pose lor nukleala probi en granda altitudo.

Ito quo bombardis la Tero esis gigantega, ol abatis omna arbori ye disto de 30 kilometri per la suflo e kalcinis oli per la emisata kaloro til 10 kilometri. Onu parolas pri aerolito od asteroido. Ma onu ne trovas suficante granda kratero o fragmenti por savar precize l’exakta naturo di la faira globo qua frapis la Tugunska. La maxim extravaganta hipotezi esas posibla e kelki ek li supozigas kosmospacala katastrofo di NIFO (ne-identigita fluganta objekto) kun propulsado nukleal havanta gigantega dimensiono segun la stilo dil spaconavi di la steli-milito. Omnakaze to quo esas certa esas ke la konsequi di la frapo pensigas pri Chernobil.

La arbori qui stacis en la koncernata areo, stranjamaniere, kreskis plu rapide. Savesas ke la herbi mutacis e ke la mutaci anke konstatesis che animali ed homi. Carelate onu mem parolas pri loko ube la mutacanti observesis sekrete dum plura yardeki dal ciencisti di Soviet Uniono. Onu savas reale nur ke la decendanti dil testi di la katastrofo dil Tugunska subisis inversigo dil faktoro « rhesus » ed altra genala mutaci.

Hodie, l’areo atingita esas tandem apertata ad omna exterlandana ciencala exploranti, ma duminstante, nulu esis apta trovar kontentiganta expliki pri la katastrofo dil yarcento nek esis kapabla dicar to quo esis vere la fonto dil renkontro dil Tunguska.

 

(Segun artiklo aparigita en jurnalo « National Hebdo », 1997)

NOVA TURKIA

[Ita artiklo redaktesis da provokema samideanino por instigar la Germani reaktar. Tamen onu ne obliviez ke ol redaktesis en la yaro 2001. Yen ol.]

Me esas Hebreino veninta de Germania e di qua la familio fugis la persekuti nazista dum 1939. Depos ica tempo, me lojis maxim ofte en New York, e nun me dividas mea tempo inter New York, Paris e Tel Aviv, ma me prizas anke voyajar ad altra loki e sejornas ibe. Me retrovenas sat ofte (por kurta sejorni) a mea naskolando, precipue en Berlin. Kun agreabla surprizo, me konstatas ke Germania divenas sempre plu bunta e kosmopolita lando. Lo esas perfekta kontreajo a la tempo di mea yunevo, kande la Germani mustis esar omna blond Aryani kun blua okuli (me ipsa esis nigraharoza kun kastanea okuli). Existis nula toleremeso e nur fanatikeso. La cadiala Germani divenas tre tolerema e mondo-apertita ; ed ico esas joyigiva fakto.

Altralatere pro hedonismo e debocho, la Germani esas mortanta populo, nam li ne plus genitas gefilii, konseque li koaktesas venigar enmigranti a sua lando por garantior la pensioni dil retretonta homi. La rezulto esas ke Germania transformesas ed evolucionas videble e rapide. Esas sempre plu multa stranjeri ibe, ma inter li, la maxim nombroza ed egardinda esas la Turki. Ja depos la yari 1960ma, la Turki arivas amasale a Germania e li divenas singladie kreskanta parto del habitantaro di Germania. Se Germania bezonas ripopulizesar per nova, fresha e yuna sango, la Turki bezonas ekmigrar, nam exemple en Istanbul 30% de la yunaro konsistas ek chomeri. En tala mizeroza viv-kondicioni, departar ad altra, plu richa e perspektivoza lando esas absoluta vivala neceseso. Pro lua desaparanta aborijena lojantaro, Germania esas ideala lando por aceptar sempre plu multa Turki ed ofror a li laboro e nova patrio. Singlayare, kun granda plezuro, kande me vizitas German urbi, me audas sempre plu ofte la belega soni dil Turka idiomo, qua nun trovas altra hemo sur Germana sulo. Pokope Germania divenas e divenos… Nova Turkia !

La Turki esas inteligenta e vigoroza populo kun forta identeso. En pasinta tempi ica populo konquestis vasta imperio, nam lu esas segun-nature konquestema populo ed inklinat a koloniigo. Granda parti de Azia esis Turkigita dum recenta yarcenti. Ma la konquesto ne suficas ed on mustas populizar la konquestita lando ed asimilar la dominacata populo. Iton la Turki savas sat bone efektigar, nome Anatolia (nuna Turkia) esis antee Bizancana provinco populizita per Greki, nunepoke la lojantaro esas absolute Turka.

Hodie, inteligenta populo ne plus bezonas militi e konquesti por koloniigar nova landi, e la Turki intelektas ico tre klare. Pro lia kreskanta nombro en  Germania, on darfas supozar, ke li intencas igar ica lando kom nova hemo por lia samgentani. Yen quale me konceptas l’afero. Unesme la Turki postulos la docado di la Turka por lia gefilii en la skoli apud la ankore necesa Germana linguo. Pose, li kreos privata Turka skoli e gimnazii ube onu docos amba idiomi. Per sempre kreskanta nombro, danke nova arivinti e forta demografio e per la oficala obteno dil Germana nacionaleso, li eniros la municipal konsilantaro e diversa administrerii. Li postulos, lore, bilingueso e la Turka kom duesma oficala linguo. Sempre plu grandanombra divenos tatempe la revui, jurnali, televizional kanali ed interretaji Turke-parolanta en Germania. Pose, la stradinomi divenos bilingua ed on agos propagando tre favoroza ad islamo ed a islam-konverto. La Turka yunuli spozeskos kun Germana yunini qui divenos Mohamedana e Turka segun orientala kustumi e legi. Tatempe la Germani divenos minoritato en Nova Turkia e mustos sive Turkeskar sive departar… Ye la fino dil proceso, nova Turka lando staceskos en Meza Europa, same kam olim Sud-Amerika divenis Nova Hispania e Nord Amerika Nova Angla etp.

Certe la situeso povas ankore modifikesar, ma logikoze segun la evoluciono eventanta nun, tale devus esar.

Tamaniere, la rasala folaji dil IIIma Imperio desaparos porsempre e ne plus povos rinaskar sur Nova Turka sulo.

(Artiklo daJUDITH MORGENSTERN publikigita en la numero 4/2001 di Letro Internaciona)

PLATON

Platon naskis en potenta aristokrata familio, en 428 a.K. cirkume, lor la unesma yari dil Peloponeso-milito en Athina – ecepte ke ico eventabus en Egina. Kom yuna viro, il destinis su a politikala kariero, ma la tiraneso di le Triadek, impozata ad Athina ye la fino dil

Peloponeso-milito, same kam la proceso kontre Sokrates chanjigis lua inklineso.
Quankam Platon divenis famoza kom pensero por la generacioni vivanta pos ilu, il ipsa opinionas ke lua precipua realigajo esas la kreado (en 387 a.K. cirkume) e la direkto dil Akademio, t.e. filozofiala e ciencala skolo, di qua la nomo venas de la gardeni di Akademos ube ol establisesis. En ica loko efektigesis la chefa kozo dil granda progresi pri matematiko dum la IVma yarcento a.K. precipue pri geometrio.

La skriburi di Platon prizentesas sub formo di dialogi plubeligita per agreabla e dramatatra ceni ; ica dialogi povas lektesar quale teatraji. Platon, qua nulatempe aparas personale, intervenigas historiala personi, tale Sokrates – qua esas nekontesteble la filozofo qua influis il admaxime -, Parmenides o Timeos. Tamen, esas ofte desfacila savar en quala proporciono ica filozofi expresas lia propra penso od olta da Platon.

Se esas desfacila, e mem neposibla, rezumar la filozofio da Platon, on povas tamen saliigar kelka precipua temi. Oli traktesas – min o plu profunde – en « la Republiko » ofte konsiderata kom la maxim importanta verko dal filozofo.

Tale, en la libro VII, Platon rakontas la mito dil Kaverno. Homi vivas en kaverno, kun dorso opozita a l’enireyo de-ube la sunala lumo venas. Li kredas ke la ombri dil objekti jacanta extere, esas la realeso. Ica alegorio esas intencita montrar ke la homala stando limitizas la percepto dil realeso (la Idei reprezentita per la objekti extere dil kaverno) ye la fenomeni (la ombri). Platon opinionas ke omna savo esas rimemoro, tandem pos livir la chanjema mondo dil fenomeni, la anmo retrovenas a la stabila mondo dil Idei a qua ol apartenas. Talmaniere la filozofio posibligas, mediace dal dialektiko, transirar de la sentebla mondo dil percepti a la intelektebla mondo dil Idei, por fine atingar la prima principo dil universo nome la ideo di lo Bona.

Parto di « la Republiko » konsakresas a politiko. Platon deskriptas en ol la ideala civito. La filozofo komence dividas la habitantaro segun tri kategorii : la mestieristi o rurani, la militisti e la judiciisti. En ica kadro, la autoritato mustas donesar a filozofa judiciisti sen sucii pekunial e konseque apta, danke lia etikala ed intelektala kapablesi, acesar l’Ideo di lo Bona. Tala guidisti povus nur, segun Platon, laborar por lo bona di la komunajo prefere kam por l’avantajo di aparta interesti.

(Tradukita de extrakturo de libro pri : ATHINA E LA GREKA INSULI – Artiklo publikigita en la numero 3/2001 di  Letro Internaciona)

AN LA FRONTO DIL NATURO-DEFENSERI

Multa frukti e legumi, qui nunatempe esas obliviata, manjesis til la fino dil Mezepoko. La amasi de rurani nutris su per cereali, leguminosi, rustika legumi, qui kreskis sen desfacilaji, same kam nombroza planti sovaja, konstante koliata. La richi e la nobeli konsumis precipue karno, blanka pano, sukro e rafinita produkturi. Lia legumi e frukti (dil altaklasani) esis precipue de exotika origino ed esis desfacila kultivar oli, ma li havis la posibleso e la moyeni pekunial posedar specaligita gardenisti por kreskigar oli. Dum la Renesanco la expedicioni a fora landi diskonocigis nova vejetala produkturi. Ica produkturi esas nun la fundamento di nia nutrado ; ma on mustas kultivar oli multe plu sorgozamente kam la anciena obliviata planti. Ed ita moderna vejetala produkturi nule esas plu bona por ni kam le anciena, tote kontree.

Onu povas tamen facile komprenar to quo eventis. La nutrivi dil rurani esis senvalorigita pro ke on konsideris li apene kom homi.

Plu tarde kande la industriala ed ekonomiala revolucioni koaktis li livar la ruro, li iris al urbi por divenar laboristi. En ta loki li adoptis elementi dil vivo-maniero dil borgezaro precipue la nutrado. Konseque li obliviis sua antea nutrado-tradicioni qui evis plura yarmili.

Tamen ica sovaja planti esas multe plu sanigiva kam le sorgoze kultivita, nam oli fitas multe plu bone kun nia sulo e klimato.

Nia ancestri uzis cirkume 1.500 vejetala produkturi, to esis multe plu multe kam le kinadek frukti e legumi nun kultivata.
Ica nutrivi ancestral esas ne nur sanigiva ma anke plezigiva. Ka kelka exempli ? La folii di plantago havas agreabla saporo fungala. Olti di la konsoldo, kande oli imersesas en krespo-pasto e fritita en padelo memorigas astonive la soleo-fileto…e to esas multe min chera ! La maturega sorbi esas : kremoza, aromatra e sukrizita, oli pensigas pri nekonocata misterioza frukti tropikal…Quanta multanombra ignorata e miskonocata trezori !

(Libera traduko segun artiklo aparigita en la revuo « Bien Vivre » redaktita da François Couplan e publikigita en la n° 6/1997 di LETRO INTERNACIONA)

 

LA "YOGA" DIL SONJO

Yen artiklo di qua, forsan, la temo esas tote exotika a mea lekteri nam parolesas pri aparta formo di « yoga » uzata en la Tibetana buddhista religio, nome la « yoga” dil sonjo. Per koncianta exerci dum la sonjo, kelka « lama »-i Tibetana probas obtenar la spiritala veko e, pos min o plu longa tempo, atingar la kompleta liberigo de omna sufri ; stando nomata « nirvana ». Ica artiklo esas traduko ad Ido de texto ek libro redaktita da Tibetana monako.
 

Existas nombroza atesti, qui asertas

la posibleso developar klara koncio
dum la sonjo-stando e tale aquirar
l’apteso pri kontrolar onua sonjo…
« Dum 1959, me ja fugabis Tibet e
habitis en Sikkim. La situeso en Tibet
plumaleskis rapide. Quante plu la
novaji pri l’ocidi e la destrukti atingis ni,
tante plu me desquieteskis pro mea
familiani qui restis ibe. Multa ek ni
pregis Tara (1) por demandar helpo ad
elu. Eventis dum ta periodo ke me havis
yena sonjo.
Me marchis en montoza regiono. Me
memoras pri la beleso dil arbori e dil
flori. Esis sovaja bestii alonge la choseo
sur olqua me voyajis, ma lia konduto
relate me esis dolca e pacema. Me savis

ke me iras al templo di Tara jacanta sur
monto stacanta plu fore. Me arivis a
loko proxim la templo ube trovesas
mikra agro plena de arbori e reda flori.
Puerino evanta aproxime dek-e-un o
dek-e-du yari esis ibe.
Quik kande el vidis me, el donis a me
reda flori e questionis me adube me
iras. Me respondis : « Me iras al templo
di Tara skope pregar por Tibet ». El
respondis : « Tu ne bezonas irar al
templo ; recitez nur ica prego. » Lore el
repetis plurfoye prego qua komencis
tale : « Om Jetsumma… » Me diceskis ca

prego dum tenar la flori en la manuo.
Me repetis ol plurfoye. Fakte, esas la

energioza fervoro per qua me recitis
olu, qua vekigis me.
Kelka yari pose, me havis simila
sonjo. En ta sonjo, me trovesis itere sur
l’agro qua previdigis la proximeso di la
templo di Tara. Ol esis la sama kam en
l’antea sonjo, ma sen la puerino. Me
regardis avan me e vidis la templo yel
somito di monto. Me duris mea
marchado til ibe. Esis tre simpla templo,
sen intenco pri eleganteso en olua
konstrukturo ed olua dekoruro. Lua
aperturo orientizesis vers esto.
Me eniris ol e remarkis sur la muro
pikturo pri la ‘« mandala »’ di shitro
qua figurizas la cent deaji pacema ed
iracoza. Nombroza Tibetana libri jacis
sur etajeri ed, inter li, la « Tanjur » e la «
Kanjur ». Me esis regardanta ita tomi
kande me videskis ke Tibetano stacis an
la pordo. Lua vestaro similesis olta di «
lama » sen, tamen, esar tote sama. Il
questionis me : “Ka vu ja vidis la Tarastatuo
qua parolas ?”
Me respondis ad ilu ke me ne vidis
olu, ma ke me deziras vidor ol. La viro
lore duktis me aden chambro
kontenanta ta statuo. Yel instanto
kande il esis ironta a la pordo por
departar, il dicis : « Yen la Tara-statuo
qua parolas. »
Unesme me vidis nulo, pose me
remarkis ke la viro regardis atencoze la
altajo di la kolono. Me observis lua
regardo ed ibe, ye la somito, me vidis
statuo di la verda Tara. El reprezentesis
quale puero evanta sep od ok yari. To
esis jolia statuo ma me ne audis ol
parolar e me vekis.
La sequo di ta historio ne esas sonjo.
Dum 1984, me voyajis en nord-Nepal
por irar al monakerio di Tolu, kande me
rikonocis l’agro di mea sonjo ube la
puerino donabis a me flori e prego. Me
regardis adfore e me deskovris la
templo. Kande me parvenis en ol, omno
konformesis exakte a mea sonjo. Me iris
a la kolono e serchis « la Tara-statuo
qua parolas ». Ol ne esis hike. To esis la
nura detalo qua ne konformesis a la
sonjo. Recente, me audis ke un de mea
dicipuli ofrabis al templo statuo di la
verda Tara e ke on lokizis olu ye la
somito di la kolono kom memorigo. Se
onu irus a ca templo nunepoke, onu
povus vidar la statuo en olu. »
 

1) Tara : Tibetana deino qua tre similesas la santa Virgino dil katoliki.

2) mandala : Tibetana pikturo qua montras cirklo en quadrato kun tre diversa
aspekti e kolori. Ol esas supozita esar suportilo por atingar la spiritala veko.
3) Tanjur, Kanjur : Sakra libri di la Tibetana Buddhismo. 

L’UNIKORNO EN LA GARDENO

Olim dum sunoza matino, viro qua sidis an sua dejuneto-tablo cesis regardar sua mixita ovi por vidar blanka unikorno kun ora korno, qua pasturas la rozi en lua gardeno. La viro kuras aden la dormo-chambro ube lua spozino dormas ankore e vekigas elu. « Esas unikorno en la gardeno » il dicas. « Lu manjas rozi ». El apertas ne-amikala okuli e regardas ilu. « L’unikorno esas mitala bestio », el dicas ed el montreskas sua dorso a lu. Lore la viro decensas lente l’eskalero ed ekiras aden la gardeno. L’unikorno esas ankore ibe, lu, nun, pasturas la tulipi. « Venez adhike, unikorno dicas la viro ed il kolias lilio e

donas ol a lu. L’unikorno manjas ol grave. Fiera e joyoza, forsan pro ke unikorno esas en sua gardeno, la viro acensas l’eskalero ed itere vekigas sua spozino. « L’unikorno », il dicas « manjis lilio ». Lua spozino sideskas sur la lito e regardas lu, kolde. Lore el dicas « tu esas dementulo », e me sendos tu a dementerio ». La viro qua nulatempe prizis la vorti « dementulo » e « dementerio », e qua prizas oli mem min multe ye sunoza matino kande esas unikorno en la gardeno, reflektas dum instanto. Il dicas « ni exploros ica afero ». Il marchas vers la pordo. « Lu havas ora korno meze di sua fronto » lore il dicas ad el.  Pose il retrovenas aden la gardeno por observar l’unikorno, ma l’unikorno esas departinta. La viro sideskas inter la rozi e fine dormas. Quik kande la spozulo esas ekirinta la domo, la spozino staceskas e vestizas su tam rapide kam el povas. El tre ecitesas ed esas stranja lumeto en elua okuli. El telefonas al policeyo ed a psikiatriisto ; el dicas a li hastar ad elua domo e kunportar koakto-kamizolo.

Kande la policani e la psikiatriisto arivas, li sideskas sur stuli e regardas el kun grand intereso. El raportas « mea spozulo vidis unikorno camatine ». La policani regardas la psikiatriisto e la psikiatriisto regardas la policani. « Il dicis a me ke lu manjis lilio » elu dicas. La psikiatriisto regardas la policani e la policani regardas la psikiatriisto. « Il dicis a me ke lu havas ora korno en la mezo di sua fronto », el rakontas. Ye solena signalo dil psikiatriisto la policani saltas ek lia stuli e kaptas la muliero. Li havas tre mala tempo por vinkar elu, nam el facas terorigiva kombato, ma tandem li vinkas el. Jus kande li parvestizas el per la koakto-kamizolo, la spozulo retrovenas aden la hemo.

« Ka vu dicis a vua spozino, ke vu vidis unikorno ? » questionas la policani. « Komprenende no, » dicas la spozulo. « L’unikorno esas mitala bestio. »  « Lo esas omno quon me deziris saveskar » dicas la psikiatriisto. « Forduktez el. Me tre regretas sioro, ma vua spozino esas tam dementa kam la dementa bovini di siorino Thatcher. » Tale li forduktas elu, dum ke el blasfemas ed ululas, e li inkluzas elu en dementerio. Pose la spozulo vivis sempre felice.

 

(Segun James Thurber : The Thurber Carnival)

YE LA 27-ma DI DECEMBRO

DUM ICA DIO EN LA HISTORIO – Ye la 27ma di decembro 537 p.K., la kirko Hagia Sophia en Istanbul, di qua la konstrukto komendesis segun impero dal Imperiestro Bizancana Iustinianus, parfinesis. Ol uzesis kom Greka katedralo ortodoxista e sideyo dil patriarkerio di Konstantinoplo til 1453, kande ol konvertesis ad moskeo imperiestral lor la konquesto di Konstantinople dal Otomana Turki dum la regno di Sultano

Mehmed II, ed ol restis tala til 1931. Ol sekularigesis itaepoke ed apertesis kom muzeo (Ayasofya Müzesi) ye la 1ma di februaro 1935.
Famoza, aparte pro lua masiva kupolo, ol konsideresas kom la perfekta rezumo dil arkitekturo Bizancana ed on dicas ke ol “chanjigis la historio dil arkitekturo”. Lu restis la maxim granda katedralo dil mondo dum preske mil yari, til ke la katedralo di Sevilla parfinesis en 1520. Hagia Sophia esas nun la duesma maxim vizitata muzeo en Turkia, per atraktar aproxime 3,3 million vizitanti singlayare.

AURELIUS

[En la suba literaturajo parolesas pri eventi supozita eventir dum la IIma yarcento p.K. en Roma.]

Fruamatine olda siorulo iris rapide
acensante sur l’eskalero dil palaco
imperiestral. Lu surhavis reda shui
havanta quar ledra rimeni, kun ivora
bendornamenti miluno-forma. Esis larja
purpurea bendi sur lua tuniko. Sur lua
fingro videsis ringo ek oro.
La gardisti vidis, ke il esas senatano.
Li lasis ilu enirar senvorte.
Aurelius ja iris ek la lito depos longa
tempo. Quik del auroro il skribis, ne
lavinte su, kun herisita barbo. Ilu
surhavis nur tuniko senmanika, quale
simpla mestieristo.
Lu enirigis la arivinto avan su,
agitante lua nuda brakio por saluto.
Marcellus ecitite parolis :
- Helpez me, ho Caesar.

- Quo eventis ?

- Mea filiulo desaparis.
- Kad Avidus ?
- Lu ipsa, ho Caesar, mea filiulo
evanta dek-e-quar yari. Kom lasta foyo   
ni vidis il hiere matine. Il mem ne plus
pasis la nokto heme. Me jus audis che la
forumo, ke la patrolio vespere venigis ilu
aden la prefekteyo.
- Ka vu esis ibe ?
- La komandanto ne volas permisar
a lu ekirar.
- Ma quon lu agis ?
- Mem konjekton me ne havas.
Helpez ho Marcus Aurelius. Ilua matro
ploras. Voluntez sendigar a ni adheme
la mikra Avidus.
Itatempe regnis kaoso en Roma pos
la inundo dal fluvio Tiberis, akridinvado,
pesto, pos la milit-entraprezi
kontre la Quadi e la Markomani.
Marcellus suplikante regardis
atencoze l’imperiestro per sua miopa
okuli. Ilta observis lua olda amiko. Il
quietigis lu, cirkumpresis lu e, pose, lasis
lu departar.
Il avizis la komandanto dil noktogardisti.
Centuriestro rapidege iris
urjante a lu.
- Quo eventis ?
- Vespere aproxime ye la nonesma
kloko – raportis la centuriestro – en la
cirkumajo dil templo di Mars Ultor, en
ita streta stradeto, ube lojas anke
suspektinda sorcisti ed idoladoranti –
produktesis bruiso. La patrolio kaptis
yunulo. Il semblis evar dek-e-sis yari.
- Dek-e-quar.
- Il tenis en sua manui ucelo,
moneto-peci. Kin o sis bubi kuris dop lu.
Li volis forprenar ico de lu. Il ne lasis li
agar. Iti klamadis : « furtisto, furtisto ».
- Li ludis.
- Certe. Ma en obskureso, en polvo,
en la bruiso ne posiblesis orientizesar.
Produktesis tumulto. Ja ululis anke la
adulti. La patrolio imperesis intervenar.
Ol cirkondis li. La yunulo klamis lautege,
kombatis, afrontis la homi. Fine on
duktis ilu aden la gardisteyo.
- Liberigez lu.
- La adolecanto – la centuriestro
durigis plu laute sua naraco – montris
tante aroganta konduto, ke un de la
gardisti – Sextus – mustis uzar lua lanco.
- Kad ica vundis lu ?
- Yes.
- Ube ?
- Sur la vertico. Pos noktomezo me
inspektis la gardistaro. Lore il ja jacis
esvaninta sur la tero. Il perdis multa
sango. Me lavigis lu. Me ipsa kushigis lu
sur kamilo. Ye l’auroro, cirkume, il
mortis. Il esas en la prefekteyo. Du
gardisti gardas lua kadavro.
- Aurelius reteromarchis. Il pensis pri
Avidus, pri la mikra Avidus, pri la patro
e la matro, qui vartas la retroiro dil
filiulo adheme. La koloro di ilua vizajo
chanjis. Ma il dominacis su. Il sentis : « la
mondo esas fumuro e nebulo ». Kun
tranquila reprocho il jetis vorto a la
centuriestro :
- Kad iti esas vua homi ?
Ilta ne respondis, vartis l’impero dal
imperiestro.
Aurelius regardis la tero e dicis :
- Ube esas ica gardisto ? Me volas
vidar il.

Tri soldati enduktis ilu rapide. Lancon

il ne plus havis. On prenabus ol de lu,
quaze lu esus krimininto, balde per
judicio mortigota.
Sextus esis giganta yunulo. Il surhavis
chapelo, kamizolo ek ledro. De la ledra
kamizolo saliis lua nodoza artiki. Rigide
ilu stacis avan l’imperiestro.
- Kad lo esas vu ?
- Lo esas me – il dicis per metalatra
voco.
- Pro quo vu agis tale ?
- Pro ke il baraktis.
- Kad vu savas ke vu agis nehumane
e neyuste ? Kad vu savas to quo vartas
vu ?
- Me savas.
Sextus recente vidabis, to quo vartas
la soldato Romana qua facas
kriminego. Onu duktas lu a la korto dil
kazerno. La centuriestro signifas, la
soldati asaltas la punisota soldato,
frapas lu per stangi, stoni, nodoza
bastoni omnaloke ube li povas atingar
lu til kande il expiras. Recente anke il
ipsa per lanco frakasis la kapo di tala
kondamnito. Malgre ico il ne mem
palpebragis, kande on forduktis ilu.
La centuriestro restis por facar aranji
koncerne la puniso.
Aurelius regardis il. Per tote altra,
familiara voco il parolis a lu :
- Qua esas ica soldato ?
- Eminenco – respondis la
centuriestro -, il esas mea maxim bona
viro – pose il adjuntis : il esis. Il
partoprenis kurajoze tilfine la kombati
kontre la Quadi.
Aurelius facis gesto di regreto. Pose il
levis la shultri. Ico esis la impero.
La centuriestro turnis la dorso, ireskis.
Lore la imperiestro signifis per la manuo
revokante la rezolvo.
- Dicez reprochi a lu – il dicis. –
Parolez kun lu, komprenigez, ke ico esis
neyusta ed altrafoye ico ne eventez. Ma
ne sufrigez lu. Lasez lu libera.
Kande la centuriestro departis.
Aurelius klozis lua okuli. Il havis
kapturno pro la tristeso e nauzeo.
- Quale me mentios a la genitori ? –
il pensis. – Ho ve ! quante malacha esas
la vivo. Nu, egale. Omno pasos, omnon
li oblivios.
Dum ke il tale hezitadis meze di la
chambrego, yunulo proximeskis ad il –
pala yunulo razita, qua til nun sidis en
la angulo. Ita esis Commodus, ilua
seniora filiulo. Aurelius recente tenis lu
apud su, por iniciar lu en la sekretaji di
la guvernado.
La tenua labiin di la yunulo
kontraktigis rideto. Ilua patro multa
yari ante lore en Panonia, an la rivero
Garam nemediate por lu notis sua
majestoza, afabla pensi pri la
filantropeso e la indulgemeso. Nun
maligna joyo titilis e pruritis lua pektoro,
nome il kaptas che mentio ica asketa
stoikulo havanta bronzea barbo, ica
netolereble perfekta mi-deo.
- Ica viron do vu mem ne punisas ? –
il questionis.
- No – dicis Aurelius, ankore en
extazo di la meditado, mem ne
apertante lua okuli. – Ica stulta bruto
esas senkulpa, nam il esas tala, quala lu
esas. Anke la viktimo esas senkulpa, la
kompatindulo. O ka tu kredas, ke on
povas reparar eroro per facar altra
eroro ? – Nun il apertis lua okuli. Krude,
koldatone il durigis :

- Se me finigus la vivo di ca

desfortunoza bubo, ilqua fine nur
efektigis lua devo, me facus eroro mem
plu granda kam la lua, nam per ico me
negus la principo di la stato en olua
fundamento, me shanceligus la fido di la
cetera soldati qui obedias la imperi, me
divenus kunlaboranto, komplico di ta
subversanti, qui per sentenci,
importacita de Oriento, per idiota
rakonti transplantacita de Egiptia,
atakas la ordino, raciono, latina beleso
ed esforcas omnamaniere por ke hike
vice lumo regnez tenebro e kaoso ; vice
sajuli judiciez nulsavanti ed sordiduli.
Terorinda diin ni travivas, ho filio mea.
La mondo krakadas che la artiki. Ni
devas salvar ica mondo, ica granda e
bela mondo, olqua tra tanta yarcenti
brilis per lua saji, oratori, poeti, e nun
rulas a la tenebro. Forteson ni bezonas,
forteson. La forteson ni prenas, de-ube
ico posiblesas : de la naturo. Anke ica
gardisto esas blinda forteso di la naturo.
Il esas instinte kruela kontre singlu qua
rezistas a lu : sur la bataliagro kontre la
Quadi, hike en ca lando kontre la
perturbanti dil ordino, volante
destruktar to quon ni konstruktis. Or il
agis brutale e nesaje. Ma quanta
bonajin til nun il facis per ta sovajeso e
quanta bonajin il facos ankore en
futuro, kande il asaltos samamaniere
sovaje la kriminanti, furtisti, mortigeri,
la Indiana gimnosofisti, qui esas enemiki
di ni omna. Ka tu vidis quale il iris
renkontre a la morto sen apertar la
boko ? Ka tu vidis quale il esas
riskema ? Ka tu vidis lua streta fronto,
lua ostoza palmi, lua stulta pechonigra
okuli ? Ka tu do kredas, ke il efektigas
servo po ita kelka mizeroza salariale
recevita sesterci, e ne po ita terorinda
plezuro, por ke il agez furioze e
tramplez, ke il kruele vangofrapez la
kaptiti, lacerez lia oreli sangoza, por ke
il kruele tormentez segunvole omni ti
qui – hodie pro co, morge pro altra
motivo – onu prenas e prenos kom
pekanta kontre la sociordino ? Advere
ico esas lua salario . Certe il havas
cerebracho. ‘Itaque’ il esas tante fidinda.
Ma anke la Babilonani, Persiani, Greki –
mem la delikata Greki – utiligis tala foli
por lia propra skopi en l’interesto di ula
imaginita bonego, ed icon agis
senecepte omna populi, omna epoki,
omna imperii, omna republiki. Pro quo
tu frunsadas la nazo ? Ka tu repugnesas
pro co ? Me mem plu repugnesas, filio
mea. Ni, qui pensadas e sentas,
deturnas ni de tala kozi. Ma, regretinde,
ni bezonas ico. La quieteson e sekureson,
venanta de ico, ni omni aceptas e juas.
Do ni ne darfas desestimar ico. Lo esus
hipokriteso, desnobla hipokriteso
oriental. Ni povas esar pura nur dum ke
ni ludas per la pensi. Quik, kande ni
tushas la vivo, ni divenas plena de
abomininda kontredico di la vivo, e nia
manuin kovros la sango, kovros la
fango. Me devas aceptar ico, nam me
guvernas, ma balde devos agar tale
anke tu, mea filiulo. Afliktanta esas la
fakto, ke la homala naturo esas tala,
ma tala ol esas. Semblas, ke, sur ica tero
nur foluli povas sustenar la ordino inter
la homi havanta sana mento.

Segun la Hungara autoro Tihamér Kiss.



35

YE LA 26-ma DI DECEMBRO…

DUM ICA DIO EN LA HISTORIO – Ye la 26ma di decembro 1530 p.K., Mongola imperiestro Babur divenis seriozamente malada e mortis evanta lore 47 yari. Zahir-ud-din Muhammad Babur, decendanto di Gengis Kha, establisis la Imperio Mughal en India ed esis la unesma Imperiestro Mughal di ca lando. Kulturale, lu esis tre grande influita dal kulturo Persiana ed ico efikis a lua propra agi ed olti di lua sucedonti. per produktar signifikive importanta expanso dil Persiana vivo-maniero en la subkontinento Indiana. Quankam il esis hardigita militisto, Babur deskriptesis anke kom viro kulturoza e pia qua redaktis delikata poezio ed esis autodidakto pri kulturo, historio natural e geografio di Mez-Azia ed India. Pos la transpaso di Babur, lua filiulo, Hamayun, heredis lua trono. Humayun plufortigis ed expansis l’Imperio, olqua esis atingonta lua zenito lor la regno di lua filiulo, Akbar la Granda. Pikturo : Portreto pri Babur, extraktita de frue ilustrita manuskripto dil Baburnama 1589-90.

LA BELESO (poemo da Baudelaire)


Me es’ bela, ho mortivi ! quaze petro-revo,

E mea sino, ube singlu kontuzesis suafoye,

Facesis por inspirar a la poeto amoro

Eterna e muta same kam la materio.

Me tronsidas en l’azuro quale sfinxo neagnoskata ;

Me unionas niva kordio a la blankeso dil cigni ;

Me odias la movado qua diplasas la linei,

E nultempe me ploras e nultempe me ridas.

La poeti, avan mea granda posturi,

Quin segun semblo me pruntas de la maxim fiera monumenti.

Konsumos lia vivo-dii en austera studii ;

Nome me havas, por facinar ica docil amoranti,

Pura speguli qui igas omna kozi plu bela :

Mea okuli, mea larj okuli havanta klaresi eterna !
 

Extrakturo de LES FLEURS DU MAL (DI LO MALA LA FLORI)

25

Tri noveloj

Antaŭ la Kristnasko en la novaĵretejo “La Balta Ondo” aperis tri noveloj, verkitaj en Esperanto, kaj aperintaj en la septembra, oktobra kaj decembra kajeroj de “La Ondo de Esperanto”:

“La peko” de Julian Modest;
“Muziko kaj maro” de Grigorij Arosev;
“Calle Zacamil” de Sten Johansson.

Legu ili kaj, se vi deziras, skribu vian opinion en “La Balta Ondo”
http://sezonoj.ru/

“La Ondo de Esperanto”, kies januara kajero (2015) estis dissendita la 20an de decembro, estas abonebla kontraŭ 42 eŭroj por la 2015a jaro. Speciala tarifo por orienteŭropaj, ekssovetuniaj kaj triamondaj landoj. La elektronika versio (pdf) de “La Ondo de Esperanto” kostas nur 15 eŭrojn.
http://esperanto-ondo.ru/Lo-abon.htm

VILAJO POR LA SANSKRITA

Recente, me lektis artiklo che la interreto pri vilajo od urbeto di sud-India ube la homi

parolas la tre antiqua linguo Sanskrita. Ita linguo kustumale esar nur olta di sacerdoti hinduista quan li uzas en lia liturgio. Tre poka homi dominacas ol vere, nam, ultre lo, ol esas tre male docata en la skoli e gimnazii. Dum la yari 1980ma naskis movado por promocar la Sanskrita idiomo en vilajo Madur di sud-India. Remarkinda fakto esas ke la lokala idiomo ibe nule relatas a la Sanskrita, nam ol ne esas filia linguo dil Sanskrita, opozite ol esas tote diferanta idiomo sen parenteso a la dicita Sanskrita. La doco-agado favore a la Sanskrita sucesis bone e nun la plu multa infanti e pueri parolas ol fluantamente. Forsan balde esos denaska parolanti di ca idiomo. Ico pensigas pri la Hebrea qua esis en simila situaciono, ma qua rinaskis en Eretz-Israel danke la volo ed energio dil Hebrea populo. On povis pensar ke ca miraklo esis posibla nur en Israel, ma evidente ol povas anke eventar altraloke.
Posiblamente, lo esus ya bon ideo agar anke tala probo en areo - koncernante la Linguo di la Delegaciono (nia linguo komuna) –  kontenanta un o plura urbeti. Tre versimile, la homi ibe lernus rapide ita L.I. Notinda, nihilominus, ke ica probo en vilajo Indiana esis sucesoza pro ke ibe la linguala situaciono ne esis klara, nam la dicita vilajo jacas an frontiera areo ube la homi parolas plura lingui e ne savas tre bone qua esas lia propra linguo. On povus pensar, eventuale, pri regioni di Europa quale Ukraina ube la homi ne savas tro bone kad li parolas Ruse od Ukrainane. En Belgia anke esas tala arei. En Luxemburgia ube uzesas plura lingui en mikra lando, ulo tala povus entraprezar. Se meceno esus pronta helpar, ni povabus havar teritorio (urbi, vilaji) ube nia Linguo Internaciona povus esar uzata. Ed ico povus esar modelo a tota Europa por futura developado.

NOVAJI DI FRANCIA POR KRISTNASKO 2014

Trista etoso, kurtatempe ante Kristnasko ! Hodie, me iris a granda vendeyo por komprar nutrivi necesa dum la periodo dil Kristnasko-festo. Ne esis multa klienti kontre ke olim (mem ankore pasintayare) esis multa homi qui venis efektigar kompri ye la dio ante Kristnasko e ye la predio di ta dio. Por pluobskurigar la etoso, esis preske nulo diferanta de la ordinara tempo dil yaro. Kustumale, lor la periodo di Kristnasko, on trovis multa kozi komprebla nur dum la periodo dil yarfino-festi. Cayare,ecepte kelka kuki, on trovas nulo. La krizo ekonomial tre sukusas mea samlandani.
La terorista atenti facita da islamisti, qui eventis en urbi provincal Dijon, Nantes, ed urbeto dil departmento Indre-et-Loire, montras ke la islamisti povas frapar la Franci omnaloke en lia lando. Parolante pri co, nia samideano Loïc Landais habitas vilajo proxim Nantes ; kad il vundesis ibe kande fola automibilo lansesis da atento-facero kontre la promenanti en la stradi di Nantes ? Me esperas ke il ne koncernesas.
La etoso en Francia dum la Kristnasko- e Nova Yaro-festi esas tre ne-gaya.

TRANSMISITA KULTURO EN ARVERNIA

Ita monumento esas en Arvernia, regiono dil nordo di Ocitania (sud-Francia). Olim, lor la invadi ed okupado dal Arabi en Francia (8ma yarcento di nia ero), quankam li plu tarde desaparis, li poslasis multa inkluzaji (urbi e fortresi) qui esis en lia manui e ne povis rikaptesar dal Kristani. Ita inkluzaji esis aparte grandanombra en Arvernia, qua esis la maxim nordala parto dil Araba mondo (en la inkluzaji).La Arabi rapide kustumeskis vivar pace kun la Kristani quin lin ne povis konquestar e qui ne esis sate forta por ekpulsar li. Ita inkluzaji aborbesis pokope da la cirkondanta habitantaro Kristana : unesme la Arabi divenis bilingua, pose li anke adoptis Kristana festi e mori e fine li desaparis, maxim tarde, dum la XIIma yarcento, komplete Kristanigita e romanigita. Ma dume li konstruktigis moskei qui plu tarde divenis Kristana kirki e qui similesis, ye plu mikra skalo, la moskei di “Al Andalus” (Mohamedana parto di Hispania). Samepoke la Kristana Siniori ed episkopi konstruktigis romanika kirki qui imitis la stilo dil moskei pro ke la Arabi, lore, havis multe plu alta nivelo kultural kam la Europani e Kristani. La Mohamedani, itaepoke, esis multe plu bona arkitekti, konstruktisti e mestieristi kam la Kristani. Ici laste dicita lernis multe de la Arabi, itatempe, ed exter “Al Andalus” Ocitania divenis la maxim civilizata parto di Europa. Onu ne savas kad la hike videbla kirko esas ex-moskeo, kelke modifikita e Kristanigita o nur kirko konstruktita segun Araba modelo. Ca montrita katedralo trovesas en la urbo Clermont-Ferrand. Notinda, tamen, ke la plu multa historiisti Franca preferas tacar pri la existo di ta inkluzaji. Nihilominus, ico esus tote ye la honoro dil sud-Franca populo, ke li savis absorbar, sen milito, la Mohamedani, sen entraprezar sangoza “Riconquista” quale la Hispani, qui mustis ekpulsar la Mohamedani de Hispania.