Category Archives: La blua plumo

Nedependanta blogo en la linguo internaciona Ido (Idolinguo)

IDO ED ESPERANTO: KA DAVID E GOLIAT?

© David Allan Brandt
Fonto: potd.pdnonline.com
En 1987 me partoprenis mea unesma Universala Kongreso di Esperanto. Ol eventis en Warszawa, Polonia, ed asemblis, segun l’oficala statistiko, 5946 homi. Ol esis la maxim granda tala kongreso. Absoluta rekordo, til nun ne superirita. Me memoras amuziva epizodo pri la kongreso. Me sidis en restorerio kun grupo de Italian esperantisti, e ni vivace konversis. Lore un del babilanti komentis la nombro de partoprenanti dil universala kongreso, ed altru quik asertis fiere ke ol kelke superiras la nombro de partoprenanti di samtempa kongreso di testi di Iehova en Italia. «Hura!», klamis altru, e plusa hura-klami audesis, sonore e gaye. «Tandem ni superiras li!», apoteose klamis altra grupano. L’entuziasmo ebuliis quale torento, ma lore altru, plu cirkonspekta, intervenis diskrete: «Nu, ne obliviez ke la kongreso dil Iehovani esas nur enlanda, nur Italian…»
Ica epizodo, semble bagatela, recente rivenis a mea kapo, kande me lektis, che Facebook, mesajo da komencanto qua questionis pro quo la idistaro esas tante mikra, pro quo linguo evolucioninta de Esperanto ne havas plusa membri. Advere, se on regardas la fakti objektale, Esperanto esas multege plu uzata kam Ido. Ol havas multege plu granda quanto de revui, libri, societi, kongresi e tale pluse. Granda abismo separas la du lingui. Internaciona Ido-renkontro ordinare atraktas min multa homi kam Espo-renkontro nur nacional ed aranjita en lando ube Esperanto ne esas mem tre populara. Esperanto esas giganto, kompare ad Ido. Koloso avan mikreto, Goliat koram David. Tamen l’epizodo en la Warzawan restoriero pruvas ke omno esas relativa. Ulo judikata kom tre granda povas aparar min granda o mem mikra kompare ad altro mem plu granda…
La pro quo dil nuna mikreso di Ido, kompare al relativa grandeso di Esperanto, ne esas facile intelektebla. Multa aspekti pri la nasko e formaco di Ido restas obskura. Importanta dokumenti perdesis, e pri la historio di Ido okupesis precipue – ed ofte nur fragmentale – esperantisti, do la vinkinti. Exemple, libron pri la historio di Ido skribis Boris Kotzin (1887-1958) nevulo e samrasano di Zamenhof, e pri la Delegitaro e la patreso di Ido skribis influanta artiklin eminenta Espo-akademiani Camille Aymonier (1866-1951) e Gaston Warighien (1901-1991), qui sencele desprizis o mem abominis Ido. Pose, anke altra abominanto di Ido, Ric Berger (1894-1984), qua transiris de Esperanto ad Ido, e pose transmigris de Ido ad Occidental, e fine refujis che Interlingua, sempre reprochante ye singla etapo la jus renegita linguo olim amata, anke lu konsakris su a historiala revizismo e sennuanca blamado di Ido e L. de Beaufront. Nu, omnu savas ke historio skribita nur da vinkinti – o, multe plu rare, nur da vinkiti – esas sempre subjektala e partisema. Regretinde, pri la historio di Ido til nun apene okupesis homi senpartisa, do homi absolute neutra, apartenanta nek al blua nek al verda tendaro. Mankas ciencala studiuri pri Ido e lua historio. Mankas anke inquesti sociologiala pri la Ido-movado, pri la motivi divenar e restar idisto, ed anke pri la motivi livar la movado e la linguo. Ido ed Idia (radikifanta, quankam sociologiale nepreciza, nomizo dil Ido-komunitato) sempre atraktis sat multa interlinguala nomadi (hike me respektoze pruntas tre amuziva – e *pertinenta – expresuro da Jean Martignon), nome homi qui venas a la linguo, lernas ol, ulafoye mem profunde, uzas ol, ulafoye mem habile, ma pose retretas e livas la linguo e la movado por sempre sen lasar irga traco pri sua delora itinerario…
Existas frapanta difero inter la nasko di Esperanto ed Ido. La linguo da Zamenhof parturesis modeste ma naturale, sen irga velo, ed existas nula dubito pri lua patreso, kontre ke Ido parturesis mi-Cezarale, mi-forcepse, ed ankore nun on polemikas pri la vera patreso di la linguo. Berger, exemple, surbaze di dokumenti quin il kom unesma publikigis, judikis L. de Beaufront kom nura patro putativa di Ido, e Couturat kom la vera autoro, kontre ke la titul-pagino di KGD prizentas ilta kom «la precipua autoro di Ido». Pluse, la rolo quan L. de Beaufront pleis en Paris en 1907, dum la kunsidi di la komitato dil delegitaro, produktis – ed ankore nun produktas – indigno e repulso che la esperantisti, nam liajudike il uzurpis la komiso da Zamenhof e, vice defensar Esperanto koram la komitato, il insinuis anonima projeto sur la diskuto-tablo, quan pos deliberado la komitato konsideris kom bazo por revizar la linguo da Zamenhof. Pro to L. de Beaufront mustis subisar acerba reprimandi e senbrida insulti dal esperantisti, e de lore ici surnomizas il «la trahizero» e mem uzas la vorto bofronto por indikar irga nefidelo. Esas neevitebla ke tala partureso havis e duras havar mala konsequi por Ido, nam ol produktas rezervemeso e mem suspekti che la esperantisti. Olim, dum diskuto en ret-forumo, zeloza esperantisto respondis a me ke, mem se il judikus Ido kom klare supera ad Esperanto, il nultempe e nulmaniere adherus ad Ido pro la «shaminda rolo» di L. de Beaufront dum la komitatal kunsidi en Paris! Segun analoga rezonacho, Portugalani devus refuzar lernar la Franca linguo pro la milital krimini da Napoléon, Judi devus abominar la Germana pro la holokausto, Japoniani devus interdiktar la Angla pro Hiroshima e Nagasaki, Braziliani devus repulsar la Portugalana ed adoptar altra linguo pro la olima sklav-trafiko da mea samlandani, e tale pluse, til lo absurda. On povas do konstatar ke lo pasionoza ofte estompas e mem sufokas lo linguala kande koncernesas diskuti e precipue disputi pri Ido ed Esperanto…
Duesma desavantajo di Ido kompare ad Esperanto konsequas de ke olca naskis tote pronta en 1887, e do on povis quik komencar uzar e propagar ol kun granda entuziasmo e zelo, kontre ke olta subisis sat longa – de 1908 til precipue 1911 o, min intense, til 1914 – periodo di publika diskutado, deliberado e modifikado til ke ol abutis al nuna formo. Evidente, dum ta periodo, la propagado ne esis tam efikiva kam che Esperanto, nam multa homi timis kolokar sua energio e tempo en linguo qua esis ankore modifikata e perfektigata. Pro la sama motivo la literaturala agado dal idisti esis neintensa e poke florifanta dum ta komencal periodo, kontre ke Esperanto sat frue produktis valoroza literaturala verki (exemple, Zamenhof tradukis Hamlet ja en 1894, e per stilo pasable bona, ankore nun lektebla kun plezuro). Pluse, en 1914, kande Ido atingabis la nuna formo e do esis pronta por uzado plu intensa e plu nuancoza, Couturat, qua lore esis la granda motoro di la linguo e dil movado, mortis lor brutala automobil-acidento, ed Ido divenis orfano senhelpa e frajila, quan la lore komencanta unesma mondmilito senkompate shanceligis e tribulis. La movado lore preske desaparis…
Ante traktar la rivivigo dil movado pos la milito, oportas dicar ulo pri semblanta eroro traktikal da Couturat, olqua forsan entravis la lora propago di Ido. Couturat esis homo sincera e honesta. Il multe admiris Zamenhof e prizis la bona qualesi di Esperanto. Quankam il konceptabis propra teorio pri derivado, qua apene esis konciliebla kun la tillora praktiko dal esperantisti, il tamen opinionis ke ici seduktesos da lua racional argumenti e ne falios adherar al nova doktrino. Il esperis facile konvinkor li pri adopto di novaji per detaloza ciencal expozo e per la prestijo di tanta sonora nomi en la delegitaro. Ye 1903-08-27, pos la publikigo di sua famoza Histoire de la langue universelle, en qua il generale laudas Esperanto ma subtile reprochas i.a. lua derivado, il ya recevabis letro da Zamenhof, en qua ilca «aceptas kun plezuro e plena kontenteso» la kritiko e mem konfesas ne lu «nultempe pretendas ke Esperanto esas ulo tote perfekta». Quankam ye 1905-09-17 il recevabis plusa letro da Zamenhof, en qua ilca reprochas la opiniono da Couturat pri la sufixo -ul, la Franca filozofo certe experiencis neexpresebla joyo kande, en agosto di 1907, il recevis, de maxim konocata ed eminenta esperantisti, «multa ed autoritatoza aprobi» pri lua verko L’Etude sur La Dérivation en Esperanto, qua esas la bazo dil nuna Ido. Tamen Couturat neglijis importanta aspekto. Quankam il partoprenabis l’unesma Universala Kongreso di Esperanto, en Boulogne-sur-Mer, en 1905, il semble ne tote perceptis la etoso e l’atmosfero qua de lore komencis impregnar la Espo-movado. Exemple, fine di 1907 (segun Lingvo Internacia 167, p. 525) aparis Himno al Zamenhof, poemo e muziko da René Deshays (1870-1940), «triumfala kanto al Maestro, klara e plena de vera sentimenti» ed anke nova edituro di La vojo, poemo da Zamenhof e «himno esperantista», anke kun muziko da Deshays. Talan divenabis la Espo-movado. Pasiono regnis (e nebulizis) raciono, e lo patetika dominacis la intelekti. Tote neapta semeyo por la reflekti di filozofo… Ka forsan la eminenti adheros? Tamen anke ici ne montros granda entuziasmo. Komence di 1908 (LI 170, p. 77) on anuncas la rezultajo dil votado dal esperantista Linguala Komitato: del 61 votinti, 8 «ne havas opiniono», 8 «dankas la Delegitaro e volas reformi», 11 «deziras konsento kun la Delegitaro e kelka chanji« e 31 «ne volas negociar kun la Delegitaro ed opinionas ne nun oportas ne parolar pri chanji»…
Pos la unesma mondmilito la Ido-movado riviveskis e komencis respirar plu libere. La linguo en 1914 recevabis formo quan multi judikis kom quaze definitiva e preske perfekta. Itere aparis revui, itere on publikigis libri ed aranjis kursi. On organizis l’unesma kongresi, qui atraktis sat granda nombro de entuziasmozi. Ido divenis anke linguo ofte parolata e ganis nova nuanci e charmo. Lore eventis la maxim granda tilnuna florifo di Ido. Tamen nova fantomi aparis sur la voyo. En 1922 Edgar de Wahl (1867-1948) lansis sua auxiliara linguo Occidental, qua pokope atraktis multa eminenta idisti. Kelke pose, en 1928, la famoza linguisto Otto Jespersen (1860-1943), qua pleabis influanta rolo dum la elaboro di Ido, lansis sua linguo Novial, qua seduktis plusa eminenti idista e mem l’importanta revuo Mondo, qua livis Ido ed adheris al nova linguo. La detrimenti da Occidental e Novial esis duopla. Unlatere la du nova lingui atraktis multa eminenta idisti, e do la Ido-movado subisis nultempe reparota perdo di quanto e qualeso. Altralatere la idisti qui restis fidela konsumis tro multa tempo ed energio por reaktar al konstanta reprochi ed ataki dal transfuginti, quo nocis la laboro di instrukto, propago e verkifo. Dume, Esperanto, havante Ido kom shildo inter sua tradicional e sekura voyo e la naturalista reformiki, duris sua marcho triumfal, apene jenate dal ebulianta naturalismo interlingual, qua grave detrimentis Ido ma indulgis la linguo da Zamenhof…
Nun, kande on oglas lo prezenta sen retrospektar lo pasinta, on tentesas inferar ke la Ido-movado esas tante mikra forsan pro ke la Ido-reformo esis mala, nesuficanta od ecesiva, o forsan pro ke ula interlinguala deo volas punisar ol pro la polemikala nasko. Tamen l’unika racionala maniero evaluar la fakti esas parlernar la linguo e praktikar ol. Familiareskar kun ol e dominacar ol. Uzar ol skribe e parole en omna posibla cirkonstanci. Ne judikar sen propra experienco e, precipue, ne repetar quale papagayo la judiki da altri. Nur tale on konvinkesos ke Ido havas propra vizajo ed amno, ke ol esas nula retortala produkturo da teoriisti, ke ol, kontree, egardas la vivo, e poezio ed amo, ed esas apta ad expresar la maxim nobla sentimenti. Lua problemoza partureso e desfacila infantevo e puerevo ne impedas vivaca adoleco e saja maturesko. Tamen lu ankore esas frajila e facile asomebla. Lu dependas de nia sucio, sorgo e tutelo. Ni do asumez la responso.

MAMI E POEZIO

Recente me hazarde prenis, de sur planko di mea biblioteko, anciena numero (35, junio 1999) di Ido-vivo, olima oficala revuo di BIS (Britaniana Ido-Societo), regretinde ne plus editata. Sur pagino 4 di ca revuo me rilektis mikra ma charmanta poemo, quan me obliviabis balde pos l’unesma lekto:
Fonto: pixshark.com

YUNA VEKINTINO
Virgino, del lito saltinte
  Tu kuras a tua spegulo
Vidar tu en tua kamizo
  Brodita e blanka, gracioze.
Nam tu ne rezistas vekinte
  Joyar pri kreskanta bufesko
Levanta suprajo dil velo
  Qua kovras la busto sencele.
Tu lore ridetas, inklinas
Vizajo en hari, redeskas,
Pozetas taloke la manui,
Hezitas timante lo mala,
E tandem per palmi tre dolca
Karezas la nova mameti.
Pro quo la poemo cafoye atraktis mea atenco multe plu kam lor l’unesma lekto? Simple pro ke ol semblas esar destinita a mea aminda juniora filiino, nun 12-yara e prepubera, quan ravisas la pokopa kambreso di lua kamizo. Omnadie, nuda-torse avan spegulo, elu longe posturas e fiere kontemplas sua kreskanta trezoro. Ho, epoko marveloza, neobliviebla, qua nultempe retrovenos! El senhalte avancas vers adoleco e mulieresko sur voyo sinuoza, quan bordizas rovi ed espini, ma anke rozieri e lilii…
La supra skriburo esas quaza poemeto pri pometi! L’autoro esas Louis Pascau (1913-1983), famoza poeto e poligrafo naskinta en Le Croisic, Bretonia (Francia), qua sempre signatis sua Ido-verki per Lui Pasko, imitante la pronunco di sua nomo en la Franca. Pascau konoceskis Ido ja evante 56 yari, ma il rapide e profunde lernis la linguo. Il havabis vivo aventuroza e plena de neexpektita peripecii. Pos jerir bazaro en Ghana, Afrika, il divenabis milit-kaptito e laborabis kom ter-piochagisto, manu-agisto en sukriferio, farmo-servisto, desfangizisto e, segun lua vorti, «maxim nehabila pri omno!».
Tamen pri skriptado Pascau esis tre habila e kompetenta. Il debutis en Progresoen 1969 per du amuziva naraci, e lua debuto esis providencala, nam lore l’oficala organo di ULI subisis ulsorta krizo pro manko di artikli e kunlaboro, quo igis lua lora redakteri, la fratuli Roger e Georges Moureaux, plenigar granda parto dil antea numeri per paginedi e paginedi ek l’Ido-Vortaro Oficala da Hans Cornioley. La debuto da Pascau impresis la redakteri, qui samnumere anuncis a la lekteri l’acepto di «nova idisto remarkinda», quan li judikis kom «maxim simpatiinda ed agema».
La stilo di Pascau, tre vivaca, fluanta, espritoza, quaze galopanta, ek frazi kurta, epigrafala, bele cizelita ma libera de balasto e neutila gango (kelke simila al nuna stilo di Partaka) forte kontrastis kun la tono solen e profesoral qua lore regnis la pagini di Progreso. La temi traktata da Pascau esis bunta. Il abundante livris precipue mikra naraci, rakonti e poemi, ma anke teatrajo ed altraspeca artikli. Omno skribita da lu portis partikular aromo e saporo, nam lua stilo e verkifo esis unika e neimitebla. Mem raporto pri Ido-konfero (en Tegel, Berlin, 1977) divenis, sub lua plumo, tre frianda peco, unplusafoye kontrastante kun l’ordinara tediveso di tala skriburi da altri. Il produktis tante multe ke Progreso ne suficis por aceptar la tota torento de lua verki. Il publikigis anke en altra revui, precipue Ido-letro, ma anke Suisa Ido-Buletino e Komuniki, quo igas lua verkaro dispersita, e do desfacile acesebla al nuna publiko. Il advere ne povis cesar skriptar, nam il esis tre agema e sentis neexhaustebla inspireso. Pro to il enuncis ica famoza frazo: «Skribaji mem senimporta esas utila. Linguo triumfabos, kande la pordistini babilados per olu»…
En 1971 Louis Pascau ed Andreas Juste, quin unionis reciproka admiro, amikeso e kunlaboremeso, partoprenis la duesma poezio-konkurso Europa Unionita, aranjita dal Suisa revuo Momentum e quan darfis partoprenar irga poeto per verko skribita en sua matrala linguo Europana od en Ido. Li single sendis poemo en Ido ed obtenis diplomo honorala e, rispektive, medalii arjenta ed ora. Yen glorioza e historiala dio por la du poeti, ma anke por Ido, qua vinkis la prestijoza lingui Europana!
Tamen me tro multe eskartesis del nuna temo: mami e poezio. Pro quo mami esas tante importanta por poeto? Pro quo li esas tante importanta por viro generale? Ka forsan poeto, o viro generale, nekonciante rimemoras olima tempo di alakto, kande por lu existis nul altra sucio kam per ploro atraktar la fonto dil nekareebla liquido blanka? O ka koncernesas nura sexuala luro da korpo-parto qua tante kuriozigas ed expektigas lu nur pro ke lua korpo ne developas tal parto sammaniere, od altre dicite, kad ica fenomeno konsistas en nura atrakto da lo diferanta, da lo diversa, da lo distingiva? Yen questiono desfacile respondizebla. Esas nenegebla ke ordinare poeti multe atraktesas da pektoral kolini, same kam viri nepoeta. Tamen poeto ne egardas mamal grandeso tam multe kam viro nepoeta. Por lu, mami importas precipue pro lia kapableso ecitar imagino e fantazio, nam nur per imagino e fantazio on povas krear e travivar poezio. Pro to mami agas friske ed ajile sub la plumo di poeto, quale en la sequanta poemo, quan me skribis en 2000 e pose insertis en mea poemaro Dazlo, publikigita en 2002:
Mami
Mamatra monti en Chinia
Fonto: www.32w.net

La mamili di plata pektoro

Anuncas la printempo di futura trezori.
Li recevos la dungo di sango fertila,
Qua docos al karno la precepti
Dil arto beleskar dum la kresko.
Li cirkumsemos areoli,
Ed ici bufos somite di monti,
Quin klimos acenseri anhelanta.
Mea fingri defios la rampi
Kun la skopo juar la penti
E kampar sur la alpi
Di lekinda pastureyi brunatra.
Nun,
Kande tua kolini kambras la kamizo
Ed atraktas avida regardi,
Me previdas la duro dil kresko,
E l’imagino esbosas
Adulta monti qui baloteas

Dum la spasmi dil prato suba.

PRO QUO SKRIPTAR EN IDO

Fonto: openclipart.org
Pos tre longa – mem tro longa – interrupto me riprenas la blua plumo e kompozas artiklo por mea kara lekteri. La titulo ipsa ja indikas ke ol esos quaza meta-artiklo, od altre dicite, l’artiklo, qua ya rezultas de skripto, havas kom temo precize la skripto, t.e. la ago skriptar.
Por eskartar irga miskompreno, oportas saveskar quon propre signifikas skriptar. Nu, l’alerta lektero certe quik dicos ke suficas fideme apertar la susuranta pagini da Pesch ed ibe lektar:
«skriptar(netrans.) Esar verkifisto di literaturaji.»
Ne trovinte la vorto en la nekareebla lexiki da Dyer, editita en 1924, la sam alerta lektero certe inferos ke la vorto esas plu recenta e forsan lu, por certesko, konsultos anke la Lexiko di nova vorti da Camiel De Cock, quan ULI editis en 1988, ed ibe lu deskovros ke la vorto, quankam ne apartenante al originala korpuso dil idiomo, oficaleskis sat frue, nome en 1925, e pluse lu renkontros anke la sama defino ja lektita che Pesch.
Tamen nia lektero, tre postulema ed altagrade kurioza, forsan foliumos anke la flavatra pagini di la revuo Mondo, qua olim supleis la ikona Progreso kom central ed ofical organo por omna avanguardala propozi, grava debati, minucioza diskuti e tranchanta decidi, ed ibe lu kun joyo deskovros ke la vorton propozis en aprilo 1922 la nun obliviata Jan A. Kajš, kun la precipua skopo derivar vorto «por expresar D. Schriftsteller, E. writer, F. écrivain, I. scrittore, S. escritor.»
Nu, la persistema e nefatigebla lektero, quaza bibliotekala rato o binoklizita bibliofilo anciena-mora, forsan rezolvos oglar altra polvoza imprimuri e deskovros ke L. de Beaufront, autoro precipua (segun la titulpagino di KGD), o nur putativa (segun explori dal triople transfuginta Ric Berger) dil idiomo nun lektata, insertis precoza noto sur pagino 21 di verko editita en 1927, nun poke konocata, ma certe tre konocinda, sub la modesta titulo Lingual extraktaji de Progreso e tote plena de limpida e kristalatra prozo da Couturat, e ke en ica noto la olima submaestro di Espo (quale mokis ilun certena envidioza Espo-chefi dum lua verda epoko) donas defino multe plu klara, expresiva e bongusta pri la vorto qua okupas ni: «esar per profesiono o gusto, autoro di libri, noveli, artikli e.c.».
Yen do: nun ni savas quon propre e nuancoze signifikas skriptar. Me do povas riprenar e riformulizar la questiono: pro quo esar autoro, nur pro e por propra plezuro (pardonez la lango-tordilo!) di libri, noveli, artikli ed altra texti en la linguo di la delegitaro? Pro quo (e por qui) on skriptas en Ido? Evidente me povas donar nur mea personal opiniono, mea propra experienco, mea vidpunto tote subjektal e certe objecionebla…
Nu, me skriptas en Ido ja de 1998, yaro ya lontana, en qua la miniona revuo Ido-saluto! publikigis mea du unesma artikli en nia bel idiomo. De lore me ofte skriptas en Ido, malgre plura interrupti. Mea texti aparis en revui, libri ed elektronikala forumi, listi e grupi. Me havas tre poka lekteri. Me savas ed aceptas lo. Ne multa homi ya okupas su per Ido, ne multa homi sorgas lu, ne multa homi konocas o prizas la maxim neglijata, la maxim kalumniata, la maxim abandonita, e tamen la maxim bona, lerninda e praktikinda linguo auxiliara. Pro quo do me skriptas en Ido?
Me skriptas en Ido pro ke me bezonas lo. Nur dum e per skriptar en Ido me vere sentas la tota pulsado di la linguo. Anke lektar ed askoltar Ido esas agreabla, evidente, ma nur la skripto prokuras lo maxima di la bel idiomo. Skriptar en Ido esas quaza higieno mental, o mem intelektal katarso, nam la linguo fasonesis kun specala sorgo. Dum la longa e senprejudika elaborado e rafinado di Ido on eliminis omna nenecesa gangi, omna neutila rezidui di komplikaji evanta de plura yarcenti. Tamen, malgre tala purigo e tante drastika desinkombro, Ido ekiris sua kruzelo ne kom etiolita floro o stuntita nano, ma kom linguo richa, equilibroza, plena de utila e facile perceptebla nuanci. Por pensar e skriptar direte en Ido on mustas tamen desmetar anciena vesti, renuncar kustumi nesalutara, repulsar frusta idoli ed evitar voyi deviacanta. To ne esas facila. To esas mem penoza. Nam lo anciena radikifis e katenizas. On timas lo nova…

Ido konsequas de subtila filozofiala trakto da Couturat. Filozofio linguala. Ulo nova e revolucionala. Ulo pavoriganta intelektal indolenti e sociala rutinemi. Ulo senprecedenta ed ofte miskomprenata. Ulo senvenerace cherpanta de lo pasinta por embracar lo prezenta e preparar lo futura. Pro to me prizas skriptar en Ido. Pro ke tala skripto avancigas l’intelekto, purigas la mento e humanigas la skriptero e la lektero. Me forte deziras infektar altri per la joyo e plezuro skriptar en Ido. Se pluri agos lo, se multi imitos ici, la mondo divenos intelektale plu richa, plu gastigema e plu embracema. Kara lektero, prenez vua plumo e partoprenez la grand aventuro!

SEXUO E GENRO EN IDO: HISTORIALA PERSPEKTIVO E MODERNA TENDENCI

Fonto: Wikipedia
On savas, ke en 1907 Ido heredis de Esperanto la neyusta sistemo pri “maskulismo”, qua konfundis implicite la nomo di speco al nomo di lua maskulo (lore nomata maslo, til 1912) e formacis la feminalo de olca.
Segun ica sistemo, exemple, avo, onklo, patro, puero, viroimplicite judikesis kom vorti nur maskula. Por formacar la feminalo, on simple adjuntis a li la sufixo -in: avino, onklino, patrino, puerino, virino. Lore la linguo ne povis uzar tala nomi kom sexuale neutra, do on mustis sempre indikar la sexuo, mem kande to esis nenecesa o nekomoda…
Ica sistemo, quan on sentis ne nur neyusta ma anke nekomoda, produktis ofta kritiki e diskuti. Sur la pagini di Progreso aparis multa propozi, quin on longe e detaloze debatis. Dume, en 1912 on adoptis la vorto matro «apud patrinokun la sama senco» (Progreso 48, p. 690). Tamen to esis nur detalo, qua apene chanjis ulo, nam la tota sistemo restis senequilibra e neyusta.
Tandem, ye la 29ma di aprilo 1913, la Akademio decidis «definitive, ke la substantivi generale signifikez nedeterminata sexuo» ed adoptis «unanime e definitive la sufixo ‑ul‑por indikar maskula sexuo». Ica du historiala decidi (n-ri 1089 e 1090, rispektive) publikigesis en la numero 62 di Progreso, en junio 1913 (p. 212).
Ne omna anomalaji, tamen, desaparis. Exemple, en la nova sistemo, viro divenis vorto maskula, de qua on ne plus darfis derivar virino, ma mankis propra vorto por expresar la senco «adulta homino», t.e. mankis la vera feminalo di viro. Pluse, restis la vorto matro kom «sentimentala equivalanto di patrino» (Progreso 71, 1913, p. 535), ma patro duris esar epicena, malgre la kontrea exemplo di la Latina e di omna Romanala lingui, en qui ica sam-origina vorti esas sexuale markizita. Kelki pledis por patro maskula, analoge a matro, ma Couturat pasionoze objecionis, ke to esus ecepto «shokanta», qua kolizionus kun filio, kuzo, onklo e la cetera epicena vorti expresanta parenteso (Progreso 72, 1914, p. 591).
Malgre la mencionita nesimetraji certe eskartinda, Couturat ne hezitis enuncar yena triumfal deklaro:
«Kande on konsideras la desfacilaji, la neklaraji, la anomalaji e la ecepti, quin ta tedanta questiono di la genri produktas en nia lingui, on mustas konfesar, ke nia nova sistemo esas vera liberigo de omna ta tradicional impedili; yes, ol konstitucas la maxim granda progreso, quan la Linguo facis forsan depos l’epoko di la kaverni: nam la tradicionala “maskulismo”, qua identigas konstante ed implicite la nomo di la speco a ta di la maskulo, evas de ta prehistoriala tempi, en qui la homulo dominacis per la violento e teroro lua kompatinda kompanino, o plu juste lua sklavino.» (Progreso 72, 1914, p. 592)
En la nova sistemo di Ido il fiere vidis – e tre juste, nam ico eventis en 1914, do nur 11 yari pos la fondo di WSPU (Women’s Social and Political Union) en Britania! – «granda pazo adavane en l’evoluciono di la lingui, e decidigiva avantajo por nia linguo kompare a la ceteri, natural od artificala.» (samloke, p. 593)
Tamen la problemo pri manko di vera feminalo di viro desaparis erste en julio 1922, kande l’Akademio adoptis la vorto muliero kun la senco «adulta homino (simetrajo di viro)», samtempe repulsante femno e frauo, quin on propozabis por ta senco (Mondo 7, 1922, p. 226), e la nesimetreso di patro/matroduris til 1928, kande l’Akademio tandem decidis admisar, ke patro «esez uzata kom korespondanto mem sexuala di matro» (Progreso 83, 1931, p. 127), ed aprobis la vorto genitori kun la senco «D Eltern, E F parents(père et mère)» (samloke, p. 129). L’adopteso di genitori evidente posibligis uzar anke la singularo genitoro kun la senco «patro o matro», vorto tre utila e komoda, mem nekareebla en texti yurala (nun on ya ofte parolas pri familii monogenitora) e simila.
Regretinde l’Akademio decidis pri patro erste pos ke aparabis en 1925 la famoza KGD (Kompleta Gramatiko Detaloza) da Louis de Beaufront, en qua on do povas ankore nun renkontar l’arkaika vorti patrulo e patrino (exemple, § 12, p. 22)…
Rezume, en 1928 la linguo Ido abutis tandem al nuna sistemo, konsistanta ek epicena vorti por omna animali (do homi e bestii), de qui on povas reguloze derivar la rispektiva maskulali (per la sufixo -ul‑) e feminali (per la sufixo -in‑). Paralele, ed eceptale, la sistemo admisas anke tre poka vorti maskula (eunuko, kavaliero, patro, maskulo) e femina (damo, damzelo, femino, matro, matrono, muliero, subreto), quin justifikas forta motivi historial e social.
Semblis do, ke omno esas en bona ordino e ke la existanta sistemo kontentigas omna bezoni. En 1964 aparis la unesma (e til nun unika) kompleta Ido-dicionario (t.e. vortolibro monolingua prizentanta omna defini en Ido), da Marcel Pesh, en qua on povas lektar i.a.:
«genro. (gram.) Formo specala, uzata da ula lingui, por distingar la enti maskula, la enti femina e la kozi sensexua.» (p. 191)
«sexuo. I Karaktero organala naturala, qua interdistingas la maskulo e la femino. – II. Ensemblo de la karakteri organala, pensala, morala, qui interdistingas la homulo e la homino. – III. La ensemblo de la individui di ta o ca sexuo.» (p. 522)
On povas do konstatar, ke che Pesch la defino di genro mencionas nur la gramatikala feldo, quon cetere agis omna lora dicionarii di lingui nacional. Tamen, nur 9 yari antee, nome en 1955, la Nov-Zelandana sexologiisto John Money (1921-2006) propozabis terminologiala distingo inter sexuo biologiala e genro kom rolo. De lore experti ne cesis explorar, studiar e teoriifar pri ca temo. Nun on generale aceptas, ke genro esas ideo abstrakta ed extreme komplexa, quan on mustas dicernar e distingar del tradicional koncepto pri biologial od organala sexuo. On konceptas genro kom ulsorta «sexuo dil cerebro», o sexuo mentala-sociala, qua pleas determinanta rolo di identeso che singla koncernato. Kelki konceptas genro kom kontinua spektro, en la extremaji di qua situesas la genro maskula e la genro femina, qui korespondas al tradicionala koncepti pri sexuo maskula e sexuo femina. Tamen inter la du extremaji, inter lo maskula e lo femina, trovesas senfina opcioni o varianti, ed en certena cirkonstanci la genro di certena individui ne koincidas kun lia sexuo biologial, e konseque li qualifikesas kom personi transgenra, o transgenrani, quankam ne omni asentas ica terminologio.
On do darfas parolar pri “genro personal”, ed on mencionas mem personi, qui experiencas multopla genri o parti di multa genri. On parolas pri personi pluragenra, multagenra, ambagenra, bi/trigenra, omnagenra, edc. La kapableso tale movar alonge la genro-spektro nomesas “fluideso”. Tamen certena personi ne asentas la modelo di genro-spektro, nam li sentas su absolute sengenra. On dicernas anke genro-identeso de genro-expresado, nam lo expresata ye genro-nivelo dependas anke de altra faktori kam nura identeso, exemple, anke sociala cirkonstanci povas determinar o kondicionar tala expresado.
Kontraste al tradicional bipola o binara sistemo, qua konsideris nur lo maskula e lo femina, do nur la du poli, la du extremaji, on parolas nun pri sistemo nebinara, ed ica vorto nebinara, quankam kelke neprecize, uzesas por qualifikar irga persono, qua ne identigas su kom nur maskula o nur femina. On parolas anke pri personi cisgenra, o cisgenrani, nome pri personi, qui sentas su komfortoza kun la genro asumita lor lia nasko, kontraste a personi transgenra, qui vivas exter sua expektata “genrolando”.
Nun la lektero certe questionos: quale omno ica koncernas Ido? Nu, forsan ne omni savas, ke recente fondesis mikra Facebook-grupo nomizita senbinara genro en linguo Ido. Regretinde la tota komunikado en ica grupo ankore facesas en la Angla, ma espereble ico esas nur provizora pazo vers komunikado tote en la Linguo Internaciona. Anke la vorto senbinara esas objecionebla, nam de binara, qua ya esas adjektivo, on formacas la vorto nebinara, same kam de utilaon formacas neutila (ne senutila), edc.
En ica grupo, Ruksana Kapali propozis la nova sufixo -el‑ por karakterizar nebinara personi. Exemple, same kam on darfas dicar genitorulo (genitoro maskula) e genitorino(genitoro femina), on darfus dicar anke genitorelo (genitoro nebinara), e tale la tota sistemo divenus vere simetra e plene adaptita al nuna tempi ed al moderna konceptado pri genro e nebinareso.
Semblas a me, ke Ruksana Kapali esas tote justa. La linguo Ido ne estas fixa rigidajo o klozita sistemo. Ol esas apertita, od adminime apertebla, sluzo, qua darfas, povas, devas o mem mustas aceptar nova flui, fresha idei e moderna koncepti. Ido ya esas linguo di progreso, linguo qua existas en la mondo e por la mondo, por la personi qui deziras e decidas uzar ol por irga skopo. La nuna koncepto pri genro e nebinareso semblas esar esencala por konsiderinda nombro de nia kunhomi, ed Ido ne povas ne akompanar la moderna tendenci e la evoluciono di la mento homala. Pro to me opinionas, ke Ido ya bezonas e devas enkorpigar nova sufixo por ica skopo.
Tamen la formo dil sufixo ne darfas esar arbitriale o kapricoze selektita. En la diskuto qua sequis la prizento dil propozo, Hans Stuifberben unesme questionis la propozinto pri la origino dil propozata sufixo e, ne recevinte klara respondo, il tre juste objecionis, ke Ido-sufixi ordinare derivesas de altra vorti. Il donis kom exemplo la sufixi ‑in‑ (derivita de femino) ed -ul‑ (derivita de maskulo) e pose mencionis anke la sufixi -eg‑, -es‑, -esk‑, ‑ey‑, ‑iz‑, ‑uy‑, di qui il donis supozata etimo, quankam ne sempre korekte.
Hans esas tote justa. Ne nur singla sufixo, ma anke singla prefixo od irg altra Ido-radiko esas derivita de altra vorto, sive per simpla adapto ortografial, sive per rikonocebla oportunigo (ordinare kurtigo). En certena kazi l’etimo esas facile e quik rikonocebla (exemple, il, el), en altra kazi ol ne esas tam evidenta (exemple, ol), ma la origino di radiko sempre esas “retrotracizebla” e trovebla per filologiala komparado ed analizo. On ne simple propozas ulo “ek la aero”.
Pluse, la propozata sufixo ‑el‑ havas duesma grava desavantajo: quankam ol vizas indikar nebinara persono, ol tamen esas samforma kam la pronomo el, qua ya indikas binara femino! To esas nekonvenanta ed evitenda, segun me.
Pro to me opinionas, ke oportas propozar altra sufixo kam ‑el‑, nome, sufixo kapabla oportune expresar nebinara persono, e samtempe tote nekonfundebla ad altra sufixo od irga radiko ja existanta. Por agar lo, me departis del vorto genro, qua ya judikesas kom absolute esencala en la temo nun traktata. De ica vorto on povus extraktar du nova elementi por expresar importanta koncepti pri nebinareso:
(1) La komencolitero di genro, t.e. g, esas apta por formacar la nova pronomo gu(analoga ad ilu, elu, lu, onu, su), per qua on povus expresar nebinara persono. Tale ni havus yena pronomi por la triesma persono singulara.
il(u) por binara maskulo
el(u) por binara femino
gu por nebinara persono
lu por irga persono, binara o nebinara
La pluralo di guesus gi, same kam la pluralo di lu esas li.
(2) La bilitero, qua sequas g en la vorto genro, t.e. en, esas apta por formacar la nova sufixo ‑en‑, per qua on povus expresar nebinara persono en vorti sufixizita, exemple:
genitorulo    = genitoro binara maskula  (= patro)
genitorino    = genitoro binara femina    (= matro)
genitoreno   = genitoro nebinara
genitoro      =  irga genitoro (maskula, femina o nebinara)
Tale kompleteskus – yuste ed equitatoze – la simetreso dil Ido-sistemo. Dum multa yari – precipue dum la komencala yari dil Ido-movemento – on missupozis, ke Ido vizas ektronigar Esperanto e lurar Esperantisti ed altra interesati per fanfaronado ed ostentado. Tamen ne. La vera misiono di Ido esas divenar la maxim perfekta, la maxim yusta e la maxim embracema linguo en la mondo. Ol esas libera de kateni, posedante tamen solida e fidinda bazo, qua esas kapabla harmonioze kreskar. Pro to ol povas – e devas – konstante adaptesar a nova cirkonstanci, ad altra pensoflui. To evidentigas unplusafoye lo bona di lua konstrukteso, la saneso di lua principi.

LA MANGUSTO, OLIM AUGUSTO

Hodie me ripublikigos un de mea unesma texti en Ido, imprimita en la revuo Ido-Saluto! en 1999 (n-ro 2, p. 9-12), do multa yari ante nun. Forsan multa lekteri ne konocas o ne plus memoras ol, e por me esas granda joyo retrovoyajar en la tempo e rimemorar la frua yari, kande me esis novica Idisto tre entuziasmanta e poke experiencoza. Yen do la texto, kun kelka emendi e mikra adapti:
*******
Fonto: Wikipedia
Me parolos a vi pri bestio vere interesiva: la mangusto, mamifero rodera apartenanta al familio Viverridae. Ica grupo kontenas anke la surikato, qua pleas rolo en la famoza desegnofilmo infantala Leono Reja, e la jineto. Ti, qui spektis ica filmo, certe memoras la ceno, kande Simba, la leonyuno qua pose divenos rejulo, jacas senkoncie en la dezerto pos fugir del hieni di sua onklulo Scar, e lore lun renkontras la apro Pumba e la surikato Timon, qui aceptas lu kom aprentiso ed orientizas lu dum lua adultesko.
Existas plura speci di mangusti. Hike me parolos pri la precipua, la Herpestes ichneumon o mangusto Afrikana, qua habitas Israel, sudal Hispania, Portugal, Italia, Afrika e Madagaskar.
Regardez la imajo por recevar ideo pri l’aspekto dil mangusto. Lu es animalo ne multe impresiva, mem modesta, kun korpo tre tenua e spindelatra, kurta gambi e longa kaudo tre piloza kun nigra tufo ye la pinto. Lua pezo povas atingar 8 kg e la longeso – 150 cm, inkluzive la kaudo. Regardez atencoze, nam vi ne havos egal okaziono en la naturo, ica bestio esante tante timida, fugema e rapida.
La mangusto nutras su per heliki, rospi, uceli, insekti e mikra mamiferi. Kelkafoye lu manjas mem frukti e fishi, esante bona najero, ma la preferata repasto konsistas ek ovi e serpenti. En Egiptia lu divenis famoza kom manjero di ovi di krokodili, ed ad ita traito lu debas sua nomo ciencal ichneumon, qua ya signifikas «sequero di traci» (del Greka ἰχνεύμων, del verbo ἰχνεύω «sequar traci», de ἴχνιον «traco»), nam la mangusto serchas la traci di ovi, ekterigas li, e tenante li inter la dopa gambi lansas li sur roki por ruptar la shelo. Por chasar birdi, la mangusto facinas li per stranja konduti, exemple per movi di la kaudo, quan ol uzas kom lurilo.

Altra traito astoniva dil mangusto esas lua kapableso kombatar kontre serpenti e manjar olci. Pro to, en la Nederlandana, ica bestio nomesas slangerdoder («serpent-ocidero»). On ofte kredas, ke la mangusto esas imuna al veneno di serpenti, ma to ne esas vera. Kontree, lu ruzas evitar lia mordo ed ocidar unesma la repteri. Lu agas yene: kande la kombato komencas, la mangusto herisas omna pili ed emisas plura kluki, gruni e sputi, quo forsan astonas la serpento. Pluse lu tenas la kapo en pozeso lateral, oglante la enemiko, til ke olca glitas a lu e divenas atingebla. Lore, rapida quale fulmino, lu sizas la nuko dil serpento dop lua denti venenoza ed aplastas ol per sua kanini. Lua vinkozeso es tante konocata, ke en sudal Japonia on aranjis, sur la tropikal insulo Tokunoshima, kombati mortal inter mangusti e serpenti venenoza. Oli esis spektaklo por enoyanta turisti, qui sempre vidis la mangusto vinkar la reptero.

Ica kombatemeso dil mangusto es historial. On trovas pri ol menciono ja che la Romana skriptisto Markus Annaeus Lukanus (39-65 p.K.), qua komparas la mangustala kombatmaniero kun olta di armeo vartanta la enemiko en valo, e pose deskriptas tre vivoze duelo inter mangusto e serpento, en la verko De Bello Civili sive Pharsalia (62-65 p.K, Liber IV, 829-830), qua esas longa poema naraco di la kampanii da Caesar dum la interna milito kontre Pompeius. Lukanus esis importanta poeto, qua revolucionis la arto versifar en Romo, per uzar vorti omnadia vice la vorti poeziala da Vergilius, skribante exemple mors («morto»), terra («tero»), coelum («cielo»), ventus («vento»), aqua («aquo»), kontre ke Vergilius preferis uzar en sua poemi la rafinita equivalaji letum, tellus, polus, aura e limpha, e per substitucar magio, auguri e sorcado al tradicionala deorum ministerium («agado dal dei»). Lukanus juis la favoro da imperiestro Nero duma kelka tempo, ma perdis ol pos partoprenir konspiro da Kalpurnius Piso kontre ilta. Deskovrite la konspiro, Lukanus “mustis” suocidar, segun lora kustumo. La suocidon on lore ya nomis mors voluntaria («morto voluntala»)…

Altra Romana skriptisto, Gaius Plinius Sekundus (23-79 d.K.), ordinare konocata kom Plinius la oldo, autoro di importantega Historia Naturalis (77 d.K.) en 37 tomi, pri astronomio, meteorologio, biologio, zoologio, botaniko e tale pluse, qua mortis dum surloke studiar erupto dil volkano Vesusius, deskriptas plusa ruzajo di ca serpent-ocidero en Egiptia. Segun Plinius, la mangusto preparas su por vera batalio per kurasizar sua korpo per plaki harda ek fango sika:
Mergit se limo saepius siccatque sole, mox ubi pluribus eodem modo se coriis loricavit, in dimicatione pergit. (Historia Naturalis, Liber VIII, xxxvi, 88)
«Lu plunjas plurfoye en marsho e pose sikeskas sub la suno. Balde, kande lua korpo tale kurasizesas per plura plaki, lu departas vers kombato.»
Plinius donas anke interesiva expliko pri la sempra vinkeso dil serpento en ica kombati kontre la mangusto:
[...] rerum natura [...] iam primum hebetes oculos huic malo dedit, eosque non in fronte adversos cernere, sed in temporibus – itaque excitatur saepius auditu quam visu –, deinde internecivum bellum cum ichneumone. (Historia Naturalis, Liber VIII, xxxvi, 87)
«La naturo unesme dotis ica mala bestio per okuli febla, e pluse lokizis li ne an la fronto, de ube li povus regardar adavane, ma an la tempori, e do lu esas plu bona audero kam videro; pro to, kombatar kontre la mangusto esas mortigiva por lu.»
La mangusto vivas dum cirkume 12 yari en libereso, povante atingar 20 yari en kaptiteso, e sexuale matureskas evante du yari. Dum la kopulaco, qua duras dum nur kin minuti, la maskulo frapas la kolo dil femino per sua boko vaste apertita. La gravideso duras dum 11 semani, e la genituro es skarsa: nur 2-4 yuni singlafoye. La maskulo habitas kun du o tri femini e la genituro en la sama domeno, quan lu defensas feroce. Lu chasas sola o akompanata da familiano.
La mangusto havas du granda saki anusal kun du aperturi glandal. Ica glandi pleas importanta rolo social. La grupi lokomocas gansomarche, e singla dopiranto pozas la nazo an l’anuso dil avana kompano por orientizar su. Ica helpo es tre importanta por la yuni, qui sequas sua matro. La tendenco flarar l’anuso dil avaniranto explikas la maxim ofta nomo di ca bestio en la Portugalana: saca-rabos («tirero di kaudi»). La glandi povas anke emisar odori, qui komunikas mesaji o markizas paseyi, la mangusti havante la kustumo uzar komuna voyi e latrini.
La mangusto es habitanto dil sulo, preferante regioni kun arbori proxim aquo. Lu aranjas sua lojeyo en arborotrunki, tertrui o fenduri rokal. E la relato kun la homo? Nu, kande lu habitas proxim urbi o vilaji, lu esas samtempe bonfacero pro ocidar serpenti venenoza e rati, e nocero pro atakar pultro. Pro ica motivo kelka landi interdiktis la importaco di mangusti. En Amerika Central existas altra speci di mangusti, qui transmisas la viruso rabial.
Malgre to, olim en Egiptia on judikis la mangusto kom animalo sakra, on nomizis lu “la kato dil faraono” ed on eternigis lu per pikturi mural. La Egiptiani lojigis mangusti en templi e pozis li kom gladiatori en areni por duelar kontre serpenti. Anke en Roma e Grekia antiqua on honorizis la mangusto per statui bronza e sepulto. La mangusto esis do olim augusto!

LA PROPAGO DI ISLAMO (duesma parto)

Fonto: Wikipedia
Yen la duesma e fina parto dil artiklo skribita da C. W. T. Reeve e publikigita en 1913 (ProgresoVI, p. 175-177) sub la titulo La propagado di Islamismo e la kresko di l’Islamani:
«La natural augmento ne esas oblivienda. Quankam Mohamed ne institucis irga ador-sistemo di la homal fruktifado, quale esas freque la kazo en Azia, lua sistemo kurajigis olu til la maxim alta grado. Familii de 50, 70 o mem 100 kindi ne esas rara en Islamana landi e probable esas ankore trovebla.
Nula provinco di Azia od Afrika, qua konquestesis da Islamismo, irgatempe forjetis olu; ma kande ol venis sub Kristana guvernado en Europa, olu ganis nula permananta habiteyo. La mantenado di Turkia en Europa konsideresis da la guvernerii di Europa kom politikala moyeno necesa por la “equilibro di la povi”. Se la existo dil Islamistal povo ne tale esabus konservata artificale, esas probabla, ke la limito di Islamal landi nun esus pulsita plu fore ad esto.
Islamismo esas precipue religio di la torida zono, la parto di la tero qua jacas inter 30º N. latitudo e 30º S. latitudo kun mezvalora temperaturo di 20º C. (La kustumo di cirkoncizo venas probable de la fizikala kondicioni, qui apartenas a la torida zono.)
Islamismo, tamen, extensis su kelke a la nordo di ca zono, qua inkluzas tota Afrika, Arabia, la Malaya peninsulo e la Malaya arkipelago; probable 41º o 42º indikas lua limito di extenso a la nordo. Dum la pasinta kinacent yari la populo di ca zono adjuntis irge nulo a homal progreso. Ta indijeni di la tropiki e subtropiki, qui ne restis subisita a direta Europal influo, facis nula vere importanta kontributo a l’arto, literaturo, cienco, fabrikado od inventado; li ne produktis ula injenioro o kemiisto o biologiisto o historiisto, o piktisto o muzikisto di la unesma rango. La literatural monumenti relatas a la autori, qui apartenas exkluzive ad ica 11 o 12 gradi (inter 30º e 41º o 42º).
La nombro dil Islamani en la mondo evaluesas ye 15,543 po cent de la total homaro. En 1906, on kalkulis ke ica procento equivalis 233 milioni, ma nur en la landi qui esas sub Europal administrado on povas recevar preciza statistiki. Plu kam un duimo de ca nombro esas Aziani, proxime 169 milioni; plu kam un quarimo esas Afrikani, proxime 59 milioni. Europa, on dicas, kontenas nur 5 milioni; Amerika, forsan 50 mili; Australia kun Oceania, 20 mili. Ica nombri tendencas diminutar en Europa ed augmentar kun la naturala kresko di populizado en Azia. En Afrika, Islamismo esas solide propagata inter la pagana tribui, e pro to augmentas ye mem plu granda proporciono. La nombro dil Islamani sub Kristana guvernado o protekto evaluesis en 1906 ye proxime 161 milioni, ek qui 81 ½ esas regnati di Granda Britania, proxime 29 ¼ di Holanda, proxime 29 ¼ di Francia, e 16 di Rusia. Germania havas 2 ½ milioni en Afrika; Italia, Portugal e Hispania havas ¾ milion en la sama kontinento. Segun statistiki di 1901, 62 ½ milioni habitas Britaniana India, quo equivalas meze quarimo o kinimo de la total populo. Ek la landi qui esas nek Islamana nek Kristana, ta qua havas la maxima nombro di Islamana regnati esas Chinia. On evaluas li en 1906 y 80 milioni.»

(fino)

LA PROPAGO DI ISLAMO (unesma parto)

Fonto: Wikipedia
La temo esas aktuala, ma nun me preferas transskribar anciena texto, skribita da C. W. T. Reeve e publikigita en 1913 (Progreso VI, p. 175-177) sub la titulo La propagado di Islamismo e la kresko di l’Islamani. Inter 1912 e 1914, kande Ido atingis sua preske definitiva formo, komencis aparar en Progreso multega texti pri cienco, historio, religio ed altra temi, e la nombro de lingual artikli komencis diminutar. On quaze probis la nova linguo per zeloza skriptado, original e tradukita, pri la maxim diversa temi. To esis epoko di granda fermentaco intelektal, qua kontributis a rafinar e subtiligar la expresal resursi di Ido. Precize lore aparis la nun transskribata artiklo, qua montras a ni, quon on savis ed opinionis lore – komence dil pasinta yarcento – pri temo tante flagranta nun.
Yen do la unesma parto dil texto (me aktualigis la tre poka vorti, qui lore ne ja prizentis la moderna formo):
«La sequanta informo, quan me prenis ek la tre lektinda libro titulizita Mohammedanism, da D. S. Margoliouth, D. Litt., profesoro di Araba linguo en la universitato di Oxford (Williams e Norgate, London), montras la remarkinda kresko dil Islamismo.
Islam esas la infinitivo, e Muslim o Moslem esas la participo di la verbo, qua signifikas «abandonar, submisar su, rezignar»: t.e. turnar su a Deo por pregar ed adorar, exkluzante omna altra objekto di devoteso. Tale la vorti equivalas monoteismo e monoteisto.
Islamano o Mahomedano esas do ulu qua aceptas la propoziciono, ke ula Arabo, quan on nomizis Mohamed o Ahmad, filio di Abdallah, de la civito Meccah en central Arabia, qua mortis A.D. 632, esas la chefa e superega moyeno, per qua la volo di la kreinto dil mondo revelesis a la homaro. La defino exkluzas personi qui agnoskas, ke Mohamed esis un profeto inter multi, ma inkluzas liberpenseri en Mohamedana landi, qui semblas aceptar la sistemo.
La maxim frua metodo di propagado esis per persuado, semante la semajo (se ni uzas la Biblial metaforo) ne sensorge, simile kam la semisto en la parabolo, ma sur sulo qua montris signi di fertileso. Ultre la metodi di dissemado per la glavo e la organizado per misioni, esas du altra moyeni, per qui on adquiras adheranti. Una esas la komprado di infanti. On dicas, ke ca moyeno uzesis en Chinia, kande ula distrikto esis povrigita per la pesto e famino; autori konstatas, ke 10.000 infanti esis enportata por riplenigar la Islamana populo en un sola evento. Altra metodo esis la kaptado per violento di yuna Kristani, ek qui la Otomani dum yarcenti formacis lia trupi di janichari.
Existas anke speco di propagado per mariajo. Una granda faktoro dil Islamista propagado en Sudan esas la armeo, nam kande irga negro rekrutesas aden ula negra batalioni, on unesme cirkoncizas lu, pose on docas a lu la kredo e yen! lu esas Islamano.»

(duro sequos)

LA MONSTRO DIL POVRI

Fonto: Olivier Asselin  / AP 
Semblas, ke balde la homaro unesmafoye extingos bestio tote intence. Parolesas pri la hororigiva vermo de Guinea, qua eniras homala korpo kom larvo en kontaminita aqui ed ekiras ol kom bestiacho longa de un metro per perforar lua internajo.

La Centro Carter, organizuro sen profitala skopo, fondita dal Usana prezidinto Jimmy Carter, recente anuncis, ke en 2013 on enrejistris nur 148 kazi di personi infektita dal parazito, quo diminutas per 73% la nombro de kazi en 2012 (542) e per 99,9999% la nombro raportita 30 yari ante nun, kande la vermo devoris la internajo di 3,5 milion personi singlayare, precipue kindi, en 20 landi en Afrika ed Azia. Quoniam la vermo bezonas homala korpo por kompletigar sua vivociklo, se on impedas infektado, la bestio desaparas.

La nuna extirpokampanio, koordinita da Centro Carter, akulis la vermo al ankore kaosatra Sud-Sudan, la maxim nova suverena stato en la mondo, qua proklamis sua nedependo en 2011. Ibe okuris lastyare 113 del 148 kazi, a qui juntesas 14 en Chad, 22 en Mali e 7 en Etiopia.

Jimmy Carter konfesas, ke «la lasta kazi di irga extirpokampanio esas la maxim desfacila e la maxim chera», ma il promisas, ke li perseveros, til ke li «eliminos la lasta vermo». La suceso dil programo balde extirponta la vermo obtenesas sen vacini e medikamenti, nur per edukal kampanii en la vilaji afektata, por impedar, ke lia habitanti drinkez aquo stagnanta. Pluse, Centro Carter e lua asociiti, Sanesala Mond-Organizuro ed UNICEF, disdonis plua kam 10 milion filtrili nilona, per qui on povas drinkar sen risko. Ica organizuri evaluas, ke li evitigis cirkume 80 milion kazi di infekteso en la maxim povra landi en la mondo. Se li tote sucesos, la homaro duesmafoye extirpos morbo en sua historio, pos la viruso di variolo en 1977.

La vermo de Guinea (Dracunculus medinensis) es olda nematodo, qua forsan akompanis la Romana legioni, la konstrukteri di Faraonal piramidi e la cetera granda civilizuri dil homaro. Kande ulu drinkas stagnanta aquo kontaminita, lu ingestas mikrega aquala “pulci”, qui advere esas krustacei (del genero Cyclops), portanta la mikroskopala larvi dil vermo. Pos kelka dii la larvi trairas la parieto dil intestino e divenas adulta vermi. Sen ke la viktimo suspektas lo, la vermi maskula e femina komencas kopulacar en lua abdomino o proxim lua pulmoni…

La maskuli mortas pos la sexuago, ma la femini duras kreskar interne dil viktimo. Kande li divenas longa de un metro, li avancas sub la pelo dil malado, qua hororigive doloras, til ke li perforas la pelo, ordinare sub la tayo, e lente ekiras. On raportis kazo di infektito, de qua emersis samtempe 40 vermi! Se la viktimo, por rifreshigar la brulanta vunduri, trempas olci en lago, la vermi kaptas l’okaziono por deskargar centmili de mikroskopala larvi en l’aquo, e tale la ciklo rikomencas. La vermo ne esas kapabla vivar sen la homo…

Yen la kazo di obliviata morbo, qua afektas obliviata homi. La vermo ne esas direte mortigiva, ma ol augmentas la povreso di homi ja tre povra. Ol impedas la kindi frequentar la skolo, e l’adulti plugar la agri ed edukar la bruti. Pluse, la orifici, tra qui la vermi ekiras, ofte infektesas e formacas doloroza ulceri eventuale mortigiva, nam en ta fora regioni, mediki e hospitali esas vorti sensignifika.

Quale okuras ordinare, kande parolesas pri morbi afektanta le maxim provra, nula farmaciala firmo serioze esforcis trovar kuracivo kontre la vermo…

PRI SENLERNA KOMPRENEBLESO DI IDO

Fonto: Clipart Panda
Adepti e propaganderi di Interlingua – same kam, olim, Occidentalisti – volunte emfazadas la avantajo, ke ica linguo esas komprenebla da multa milion homi, qui ne nur tote ne studiis ol, ma mem savas nulo pri lua existo, kondicione ke ta homi parolas od adminime komprenas un del lingui Romanala o mem la Angla. Nu, tala emfazado generale esas justa e facile justifikebla. Tasorta komprenebleso ordinare qualifikesas kom a prime vista («ye unesma vido»), ma me preferas nomizar ol senstudia o senlerna komprenebleso, nam tal fenomeno esas experiencebla ne nur vide (t.e. per lektar), ma anke orele, per askoltar konversi o diskursi.
Nu, neofte on mencionas anke eventuala senlerna komprenebleso di altra lingui auxiliara, nome, di la linguo internaciona Ido. Tamen semblas, ke anke pri Ido existas simil experienci, segun ke on povas konstatar per yena tri naraci da Tiberio Palotai, anciena Hungarian idisto, qua nomizis la fenomeno «nemediata komprenebleso» (Progreso 1931, nro 81, p. 62):
«Vice bela paroli, la fakti ipsa parolez.
1) Loko: Parlamento-domo en Budapest. Tempo: la 13ma Agosto 1930 ye 11 kloki. Profesoro Anna Sola de Torino, qua nultempe lernis Ido e mem ne audis pri ol, komprenis l’Ido-traduko dil Madyara paroli dil guidero dum la vizito. Pose, ni parolis bi-lingue: el France, ni Ide. La konverso esis tote fluanta, omno esis komprenata.

2) Loko: Rejala kastelo en Budapest. Tempo: la 13ma agosto 1930, ye 13 kloki. Du Polona oficiri, sri. Kopanski de Warszawa ed Rybotycki de Bielsko, qui same nultempe lernis od audis Ido komprenis anke l’Ido-traduko dil Madyara paroli dil guidero. Ma la posa konverso esis trilingua, nam un ek la du siori parolis nur la Germana, l’altra nur la Franca, ma omna du komprenis Ido tote senpene.

3) Loko: Monto di Santa Gerhardo en Budapest. Tempo: la 14ma Agosto 1930 ye 16 kloki. Sº Francesco Turbiglio de Torino komprenis nia guidero, samideano Arpad Vigh, anke sen prestudiar Ido. Il parolis Italiane, e nia grupo, di qua la membri nultempe lernis l’Italiana, povis nemediate konversar kun il.»

Naraci kelke surprizanta, me supozas. On ne obliviez, ke lore, en 1931, la precipua rivalo di Ido esis Occidental, linguo qua ya atraktabis multa eminenta idisti, e di qua l’adepti ofte emfazis la tale nomizita comprension inmediat («nemediata kompreno») kom exkluzivajo di la linguo da de Wahl. Egarde tal cirkonstanci, on facile komprenos la final exhorto da Palotal:

«Merkez bone: omna ca fakti koncernas kompreno per audo, multe plu desfacila kam la kompreno per lekto. Samideani! Vi povos respondar per argumenti al comprension inmediat di ula sistemi. Vice aceptar ostento, vi demandez pruvi per fakti!»
Nu, la entuziasmo da Palotal semble igis il obliviar, ke anke sur la pagini di Cosmoglotta on sat ofte naracis epizodi pri senlerna komprenebleso dil idiomo da de Wahl. Tamen tal avantajo di Occidental – ed, a fortiori, di Interlingua, qua esas lua natural sucedanto – ne nihiligas nek mingravigas la fakto, ke anke Ido, danke sua konstrukteso, povas grantar ulgrada komprenebleso senlerna, kondicione ke on ne shamas pri sua linguo, ke on mem es fiera pri ol, ke on ne sentas su inferiora, ke on expresas su simple e klare, ke on, rezume, ya volas ed esforcas komprenar ed esar komprenata.

SIC VOS NON VOBIS

Fonto: Wikipedia

Olim, kande imperiestro Augustus esis celebronta ludi en la Cirko, pluvegis dum l’antea nokto, e pro to multi timis, ke il mustos ajornar oli. Tamen la suno brilegis ye la sequanta matino, e do la ludi povis eventar segun lo projetita. Balde on povis lektar, sur muro dil imperiestral palaco, yena du versi:

Nocte pluit tota, redeunt spectacula mane:
divisum imperium cum love Caesar habet.                                                                                                                                                                                                           
«Totanokte pluvas, rikomencas la ludi matine:
  Yen ke Caesar dividas sua povo kun Jupiter.»
Kande imperiestro Augustus anuncis sua deziro saveskar la nomo dil autoro di ca versi anonima, ul viro nomizita Bathyllus prizentis su, asumis l’autoreso e recevis la koncernanta laudi dal suvereno.
Lore Vergilius, qua esis la vera autoro, nevidate skribis sur la sama muro yena versi nekompleta:

Hos ego versiculos feci, tulit alter honores:
sic vos non vobis
sic vos non vobis
sic vos non vobis
sic vos non vobis

«Ica versetin facis me, la honorin juas altru:
  tale vi ne por vi
  tale vi ne por vi
  tale vi ne por vi
  tale vi ne por vi»
Augustus imperis, ke irgu kapabla kompletigez koram lu la quar nekompleta versi, ma Bathyllus ne povis agar lo. Lore Vergilius yene kompletigis li:
sic vos non vobis mellificatis, apes;
sic vos non vobis fertis aratra, boyes;
sic vos non vobis nidificatis, aves;
sic vos non vobis vellera fertis, oves.
«tale vi ne por vi mielifas, abeli;
  tale vi ne por vi tiras plugili, bovi;
  tale vi ne por vi nestifas, uceli;
  tale vi ne por vi geras lanfelo, mutoni.»
Tale demonstresis, ke Vergilius esas la vera autoro di omna versi, inkluze la du unesma, qui komparis la povo da Caesar ad olta da Jupiter…
Ica anekdoto, qua aparas kun tal detali nur en biografio pri Vergilus da Aelius Donatus (Vergilii Vita Donatiana), e cetere nur en olua manuskripti del 15ma yarcento, esas forsan un del unesma denunci pri vicio, qua semble esas tam evoza kam la homo: plajio.
Tre recente, kande me tradukis Hispanlingua rakonto pri la nemortiva heroo Peer Gynt, me rimemoris la anekdoto pri Vergilius. La traduko esis tre desfacila, nam la originala texto kontenis rimizita versi e multa kalemburi en la prozala parto, por qui me mustis, kun grand esforco, trovar Portugalan equivalanto. Tamen la tradukon me exekutis mediace da traduk-agenterio, ed en tal kazi la tradukuro livresas kom anonima al kliento. Me do tote ne astonesus, se uldie me trovus, en librerio, ica rakonto publikigita kun la nomo di altra tradukinto…

LA PETRO PARTURERA

Klasika docolibri ferme asertas, ke nur vivanti povas sexuagar e riproduktar su. Ne tale opinionas la habitanti di vilajo Castanheira, en montaro Freita, komono Arouca, Portugal. Ibe ya existas petra emersuri, okupanta cirkume 1 km2, qui semble “parturas” stoni. Pro to la vilajani nomizis l’unesmi kom “matra petro” o “petro parturera” (pedra parideira) e la duesmi kom “filia stoni”. Pluse, li kredas, ke la petro parturera esas fekundigiva, precipue kande on pozas filia stono sub sua litkuseno. Pro to la vilajani e multa vizitanti komencis rekoliar e kolektar filia stoni, quo divenigis tala stoni sempre plu rara. Uli adportas adheme mem peci de petro parturera, ma on dicas, ke li parturas nur en la montaro, ma ne heme…


Nu, ciencozi explikas, ke la tale nomizita petro parturera esas granita petro evanta cirkume 300 milioni yari e kontenanta ulspeca tuberi plu obskura, qui konsistas ek mineralo nomizita biotito o nigra mikao. Quoniam la granito konsistas anke ek minerali plu hela, nome, quarco, feldspato e muskovito (anke nomizita blanka mikao), ne omna parti absorbas egala quanto de sun-energio dum jorno, nome la parti nigratra (la biotita tuberi), esante plu obskura, absorbas plu granda quanto e varmeskas plu multe dum jorno kam la cetera parti. Pluse, la temperatural difero inter jorno e nokto esas tre granda, quo igas la obskura tuberi alterne subisar kontrakti ed expansi plu granda kam la parti plu hela. Pro tal plu granda kontrakteso ed expanso diala, la obskura biotita tuberi pos kelka tempo separesas (o “spricas”, segun la vilajani), e tale explikesas la stranja e rara fenomeno. Evidente la “filia stoni” ne kreskas pos la separeso e ne genitas nova stoni, e pro to on ne povas parolar pri riprodukteso analoga ad olta di animali o planti…

Nu, malgre la expliki da ciencozi, la vilajani e vizitanti duras kredar, ke la “parturera” stoni esas fekundigiva, e pro to li duras rekoliar e kolektar oli. Pro la danjero di extingeso, la komonal autoritatozi rezolvis transformar anciena palieyo, en la vilajo Castanheira, a centro di studio pri la petro parturera. Inaugurita en 2012 e nomizita Casa das Pedras Parideiras (Domo dil Petro Parturera) o Centro Interpretativo das Pedras Parideiras (Interpretala Centro pri la Petro Parturera), ol kontenas acepteyo, audeyo e butiko, ube on vendas ne nur tradicional produkturi del regiono, ma anke imituri del filia stoni, por ke la vizitanti, komprinte oli, ne tentesez a serchado e rekoliado di vera stoni en la montaro. La centro kontenas anke du emersuri ek petro parturera, una sub tekto ed altra sub libera cielo, por ke la vizitanti povez saciar sua kuriozeso sen spoliar la montaro.

La Domo dil Petro Parturera, cetere, same kam omna emersuri ek tala granito, apartenas a plu ampla zono nomizita Geoparque de Arouca (Geologiala Parko di Arouca), famoza ne nur pro la mencionita petro ma anke pro altra geologiala raraji, nome pro plura fosila trilobiti (prima parenti dil nuna aseli, qui habitas nia gardeni), inter qui trovesas mem la maxim granda trilobito en la tota mondo, ed anke pro la tale nomizita Frecha de Mizarela, la maxim granda kaskado en Europa. Pro to, ica parko, qua okupas cirkume 300 km2, nominesis da UNESCO, en 2009, kom geologial patrimonio dil homaro.

AMIKESO TRANSFRONTIERA

Hiere me naracis a vi kelka epizodi pri la diplomiza ceremonio di mea seniora filiino. Nu, forsan me obliviis dicar, ke la ceremonio finis tre tarde, e me ekiris la loko erste pos non kloki vespere. Me mustis hastar al maxim proxima metrostaciono, nam me volis kaptar la okaziono por renkontrar João Xavier dos Santos, Brazilian idisto nun vizitanta Portugal.


João esas tre agema che Wikipedia, ube il preske omnadie publikigas nova pagini en Ido, pri tre diversa temi, precipue pri geografio e historio. Il ja de kelka dii vizitas Portugal, veninte de Francia, ube il i.a. renkontris Jean Martignon. En Lisboa il lojas en hotelo Fénix, situita en placo Marquês de Pombal, un del precipua central nodi dil chefurbo Portugalan, adube abutas tre larja e longa stradi, lojiganta kontori di importanta firmi ed institucuri. Nur tri metrostacioni separas ica hotelo de la loko dil diplomiza ceremonio, e pro to me rapide arivis ibe.

Enirinte la belega e sat luxoza hotelo, me quik remarkis viro sidanta sur sofao proxim l’acepteyo e manipulanta komputero, ma me ne rikonocis lu. Kande me mencionis lua nomo al aceptistino, il springis del sofao e quik venis a me por saluto. Yen do nia amiko, qua sur la sofao laboris por Wikipedia! Ni entamis tre agreabla konverso pri Ido, sempre en la Portugalana, qua esas nia matrala linguo. Ni parolis precipue pri Wikipedia. João monstris a me, quale il povas rapide krear o chanjar Ido-pagino che Wikipedia, per habile uzar makro-formuli kreita da lu ipsa. Il regretis, ke tro poka homi laboras por Wikipedia en Ido, ma semblas a me, ke ta poka homi esas tre agema ed efikiva, nam existas tre bel Ido-pagini en ica gratuite e facile acesebla e konsultebla enciklopedio.

Me kaptis la okaziono por donacar a João Ido-prospekti en la Portugalana, kelka exempleri di mea verketo Lo mikra es bel ed anke plura libri, de qui me havis plusa exemplero em mea biblioteko, i.a. la famoza Merhameh, voyajala rakonto da Karl May, tradukita da Alfred Neussner e bilingue editita da ne-idista editerio en 2007.

Regretinde nia renkontro esis tro kurta, nam me mustis hastar ek la hotelo vers la naval staciono Terreiro do Paço, por embarkar la lasta navo duktonta me trans la fluvio Tejo al sudriva urbo Montijo, ube me habitas. Kurta, ma agreabla e fruktoza. Andreas Juste olim parolis pri la «la joyo dil Idisti » (Progreso 300, p. 31), kande, lor viziti e renkontri, «omni parolas Ido» ed «omna barilo desaparas». Cafoye me ne parolis Ido, ma me sentis simila joyo, pro komuneso di ideali.

LA ANGLA IMPOZAS SU EN UNIVERSITATI


Hiere, en la solena amfiteatro dil modernstila paralelepipeda rektoral edifico di Universidade Nova de Lisboa (Nova Universitato di Lisboa), eventis la diplomiza ceremonio di cirkume 200 studenti pri ekonomiko, financo e firmojerado, inter qui trovesis mea seniora filiino. Pos triyara bacheleral studiado, la studenti devis studiar ankore dum du yari, facar grupolaboro, skribar tezo e defensar ol koram profesoral jurio, por tandem obtenar la tante longe ambiciata grado di licenciero.

Nun, pos studiado tante longa, pos tanta esforci e sakrifiki, la studenti tandem vartis – evidente anxioze – la esperata “kronizo”. En sua longa kuti granatea, kun blanka fulardo pendanta cirkum la kolo, li okupis plu dam duimo dil vasta chambrego, tamen ne sat vasta por sidigar omna genitori, parenti ed altra asistanti, e pro to multi devis stacar en la fundo ed en la lateral koridori, adosante su an la parieti, o mem sidar sur la gradi dil du eskaleri, qui decensis del supra enireyei e, fluante inter la sidplasi, duktis al infra ceneyo, ube omno esis eventonta…
La ceremonio komencis neakurate, segun kustumo Portugalan. Dum vartar e vartar, la studenti esforcis celar sua nervozeso per ridacheti e cikumbabilado, til ke tandem la ceremoniestrino laute anoncis Angle, ke la profesori quik enpazos la chambrego, e ton li agis sen ajorno, lente decensante la inkombrita eskaleri, en sua nigra robi universitatal, kun l’aplombo e pompo necesa e expektata en tal cirkonstanci, dum ke sonis, kun facile sentebla patoso, fonografita Gaudeamus igitur!
Kande la Latina ario taceskis, la ceremoniestro, sempre Angle, komencis prizentar la membri dil honorala tablo, omni ostentanta alta gradi doktoral e profesoral, e pose el prizentis la doceri jus decensinta, anke omni dotita per simila rangi e tituli. Tal uverturon sequis sat longa serio de diskursi, sempre en la idiomo di Shakespeare, quankam omna profesori esis Portugalan, same kam preske 90% de la studenti. La dekano parolis kun desagreabla achento, ma la ceteri parolis pasable bone, precipue la mulieri, qui agis lo fluante e mem bele. Diskursis anke invitita neprofesoro, nome Germano direktanta la Portugalan filialo di tre konocata automobilfirmo. Lua diskurso esis la maxim interesanta, ed on quik remarkis, ke il, homo del “tereno”, ne bezonas rekursar al kustumal shabloni universitatal, preferante cherpar konkreta nelibrala exempli de sua sat richa experienco profesional. Il parolis Angle tre fluante ed elegante, kun bela pronunco, tote sen kartavo, ma regretinde il dicis dufoye childs (“kindi”) vice la gramatikal formo children…
Pos la diskursi on tandem vokis la studenti sepope por disdono dil tante dezirata diplomi. To duris longe e tedive. Ye la fino, un del studenti, tre vivaca yunino, venis al mikrofono e facis la lasta diskurso, anke Angle. El parolis rapidege, tamen tote korekte, belpronunce e mem espritoze – el ya sucesis ridigar plurfoye la tota asemblajo. Pose omna studenti turbeskis sur la infra ceneyo e komencis levar la brakii e klamar studental slogani, e kande de supere on lansis brilanta konfeti, li quik jetis adsupre sua blanka fulardi, quo produktis marveloz efekto impozanta. Lore pluvis aplaudi e vivez-klami de omna lateri, quo konstitucis perfekta klozo por tala ceremonio.
La lektero certe ja remarkis, ke dum la tota ceremonio on diskursis ed anuncis Angle. Nur la studenti inter su, dum ke li sidante asistis, uzis la plebeyala patuazo Portugalan. Tal esas la universitatal praktiko en mea lando. Se nur un studento esas stranjera, la tota docado mustas esar Anglalingua dum la du studioyari, qui grantas la grado di licenciero, mem se omna profesori esas Portugalan (dum la tri antea yari, qui grantas la grado di bachelero, la docado esas Anglalingua, nur kande on invitas profesori stranjera). Anke omna skrib-exerci mustas esar Anglalingua, ed anke la finala tezo, quan la studento, evidente, mustas defensar Angle koram Portugalan jurio.
Semblas do, ke la Angla ja pleas, adminime ye universitatal nivelo, rolo analoga ad olta, quan olim pleis la Latina, nam on docas Angle, on lektas Anglalingua libri ed on skribas Angle sua artikli, esayi e tezi. To semblas esar pragmato. Qua rolon do povas aspirar auxiliara linguo quala Ido? To esas temo por altra blogajo…