Esas do certa, ke Buddho existis, e kande ed ube lu vivis. L’anciena raporti en la santa skriburi dil Buddhismo tote konfirmesas per samtempala raporti da altra e mem da adversa sekti, do da nesuspektiva testi. Ultre to stona epigrafi, di qui la evo ed autentikeso examenesis da ciencisti de diversa nacioni, konfirmas ta raporti. Proxim la frontiero inter India e Nepal exemple existas kolono, qua deskovresis recente e quan imperiestro Asoko erektis cirkum la mezo dil 3ma yarcento a.K. sur la naskoloko di Buddho. La kolono havas epigrafo en la linguo e skribmaniero di ta tempo: «Hike naskis Buddho, la sajo dil Sakyagento.» En la sama regiono on hazarde trovis stona kontenilo en loko, qua semblis kolino, pro ke ol esis tote kovrita da herbi, ma qua esis reale granda monumento konstruktita ek briki. En ica monumento trovesis belega urno ek kristalo, qua kontenis multa mikra ornivi ed anke karbonigita osteti e cindro. La urno havas epigrafo grabita: «Ico esas rezervuyo di reliquii di sublima Buddho, pia fonduro dil Sakyagento, di lua fratuli e fratini, kun filii e spozini.» Omna ta kozi, la stona kontenilo, la kristala urno, la ornivi, osteti e cindro esas nun en la muzeo di Kalkutta, ube l’autoro di ca linei vidis li. Ed on savas per la mencionita libri, ke Buddho kremacesis, ke la monumento mencionita por konservar ta reliquii, quale anke la altra sep recevanti. Simila monumento deskovresis recente proxim Peshavar en nord-westa India. Do Buddho ne esis suno-heroo, quale kelka Europana ciencisti volis demonstrar ante la deskovro di ta kolini e monumenti. Lu esis homo, e kom homo, e ne kom deo o mi-deo on honorizas lu en Buddhista landi; advere kom extraordinara e superiora homo. 

La nasko-urbo di Buddho, ube trovesis la supre-mencionita kolono, nomesis Kapilavatthu. Lua patro esis princo dil Sakya-gento e nomesis Suddhodano; lua matro Maya mortis sep dii pos lua nasko; lore lua patro spozigis la fratino di Maya, Pajâpati, qua edukis Buddho quale matro e plu tarde divenis la unesma femina membro dil Buddhista frataro. Buddho vivis en granda luxo segun sua rango, lu mariajis su kun princino di vicina familio, nomita Yasodhara, e havis un filiulo Rahulo, qua plu tarde anke divenis membro dil frataro. 

Legendo raportas ke Buddho facis quar exkursi a la parki proxim la urbo, dum qui la pasemeso di omna terala kozi montris su en la formi di senhelpa oldo, di malado e di mortinto. Laste aparis ermito kom imajo di paco e redemteso. Buddho lore meditadis pri la fundamenti dil vivo e trovis ke la sufro esas inheranta ad omna existo. Il rezolvis konsakrar su al studio dil kauzo dil sufro, e probar trovar remediilo. Lu savis ke lu ne povis facar to meze di sua cirkondanti, e lu rezolvis livar spozo e filio e la luxoza korto. Ye ta tempo esis kustumo en India irar a la solitarajo por meditar pri la maxim profunda fakti dil vivo; la foriro di Buddho del hemo al sen-hemeso konocesas per la nomo: La Granda Renunco. Lu evis lore 29 yari. 

Komence lu vizitis famoza docisto di Sankhya e pose altra di Toga filozofio. Pos plura yari, kande lu perfekte konocis lia sistemi, il trovis ke li ne povis docar to quon il serchis. Il livis li e rezolvis retretar aden la solitarajo ed obtenar la lumizeso per austera asketismo. En ta epoko ta maniero esis la generala kustumo en India por obtenar plu granda savo ed esis to, quon on komprenis generale kom religio. En ta solitarajo esis kin ermiti ed ensemble kun li lu mortifikis sua korpo per penitenci e fastadi dum longa tempo. Ma vice trovar la lumizeso, lu divenis sempre plu febla, til ke uldie lu esvanis. Yuna pastorino, qua hazarde preterpasis, donis a lu kelka lakto, tale ke lu rikoncieskis. Lore lu konvinkesis, ke per tala moyeni lu ne povis atingar la skopo, e lu rikomencis manjar por riganar lua forteso. La kin asketi, qui antee admirabis lua fervoro, nun abandonis lu, konsiderante lu kom apostato. 

La tradiciono dicas, ke to eventis ye plena luno di monato qua korespondas a nia mayo; ed en Buddhista landi on festas ankore cadie omna plenluma nokto e precipue ta di monato «Wesak». Ti qui nultempe esis en tropikala regioni, ne povas imaginar la splendideso di tala plen-luna nokti, kun lia steli sen-nombra; li nevolate direktas la pensi a nobla, sublima idei. La tempo, qua pasis del dio, kande lu livis sua hemo til la lumizado, esis sis o sep yari. Il evis do cirkume 35 yari, kande il divenis Buddho. 

En la loko, qua nun nomesas Buddha Gaya, ube to eventis, existas ankore arboro dil sama speco (Ficus religiosa), ma probable ne la sama arboro; ma brancho dil sama arboro qua plantacesis cirkume 200 yari plu tarde en Anuradhapura, anciena metropolo di Ceylon, ye l’acepto dil Buddhismo dal rejo e multa habitanti, kande l’imperiestro Asoko sendis sua filiulo Mahindo e sua filiino Sanghamitta a Ceylon por propagar la doktrino di Buddho. Li sucesis konvertar omna habitanti, e Ceylon esas ankore cadie un de la loki, ube la Buddhismo konservis su maxim pure. La brancho, qua lore plantacesis, bone kreskis e vivas ankore kom grandega arboro en bona stando, pro ke ol sempre flegesis kun granda sorgado dum la yarcenti. Ol esas la maxim oldal historial arboro dil mondo. L’autoro di ca diserturo vidis e l’arboro en Buddha Gaya e ta en Anuradhapura, e mustas konfesar, ke lu ne povis retenar su regardar ta du loki kun profunda emoco. 

Ica tota deskripto dil serchado e plurfoya falio semblas tre konforma al vereso; se on volabus reprezentar Buddho kom deo, on rakontabus to diferante. E to quo sequas nun, semblas anke tre probabla; on raportas, ke lu komence dubis kad il devas promulgar sua doktrino e facis la sequanta reflekto: «Esos tre desfacila por la homaro, qua movas en l’ordinara vivo komprenar la repozesko dil mento, l’extingo dil avideso, la ceso dil dezirego, la Nibbanam (Nirvana). Ma lu vinkis ta dubi reflektante, ke certe existos homi, qui esos kapabla pensar serioze, e lore lu rezolvis propageskar sua doktrino per la vorti: «Apertita esos ad omni la pordego dil nemortiveso; qua havas oreli, venez ed askoltez!» 

India ye ta tempo ja esis tre kultivita; komerco ed industrio florifis. Ol esis dividita en plura imperii; kelki esis monarkii, altri republiki, parte patricala, parte demokratala, ed existis anke libera urbi. L’anciena raporti parolas pri richa komercisti e mestiero-patroni, e la reji e nobeli vivis en granda abundo. Generale la populo semblas esir kontenta e felica, nam ni audas nulo pri politikala o sociala mizero. Tre rare ni lektas pri militi, e se li kelkafoye eventis, li esis nur la afero dil reji e nobeli; dum ke borgezi, laboristi e rurani ne desquietesis pri to e durigis tranquile lia labori. Do nek la mizero dil diala vivo, nek la opreso dil guverno iniciis l’anciena Hindui reflektar pri religioza e filozofiala temi, ma kontree la deziro meditar pri la situeso dil homo en la mondo, pri la valoro e nevaloro dil vivo naskis en la repozo di prospero. Existis filozofiala skoli quale en anciena Grekia; on havis anke la maxim granda toleremeso, qua ulatempe existis en irga lando e tempo, por diskutar e propagar irga teorio. On kritikis la dogmati di la lora religio, la Brahmanismo, ed on negis mem l’autoritato dil santa skriburi, la Veda. On riskis mokar la rituo dil bapto, qua ne esis invento dil Kristanismo, ma qua uzesis ja tatempe en India. On asertis ke, se on povus lavar su libera de peki per aquo, lore la fishi e rani devus esar le maxim pura por enirar la cielo. Migranta docisti filozofiis ed interdisputis pri limitizeso o nelimitizeso dil mondo, pri eterneso od efemereso dil ego, pri existo o ne-existo dil nemortala anmo. Materialisti docis, ke omno cesas ye la morto. Altralatere on interpretis la nepersonala neutra absoluto Brahman, kom personala deo Brahma. On disputis pri libereso dil volo e neceso; anke la fatalismo havis sua reprezentanti. Plus ni renkontras skeptiki qui docis: «Vereso ne existas, omno esas egale vera e nevera». Sofisti vagadis tra la landi, disputante kontre omna ta sistemi, e ja ye ta tempo on nomizis li haro-fendisti e glata anguili. On aranjis granda publika diskurso-turniri kun premii por la maxim bona retori. On vidas per to, ke existis lore en India vivaca mentala vivo e ke on esas nejusta asertante, ke la klimato di India kripligas la pensado. 

En tala kondicioni e cirkonstanci Buddho komencis sua kariero. Lu pensis unesme a la kin ermiti, kun qui lu vivis olim e qui abandonabis li; li vivis lore en la kapreolo-parko Isipâtanam proxim Benares, ed ad ibe il direktis su. Kande li vidis lu venar, li rezolvis ne salutar lu, nek montrar ad il la politaji kustumala, pro ke li konsideris lu kom apostato. Ma quante plu proxim lu venis, tante min li povis persistar ye lia rezolvo; do li ofris a lu sideyo ed aquo por lavar lua pedi. Pos ico Buddho facis a li sua unesma diskurso, quan ni posedas probable ye lua propra vorti, pro ke ol esas la maxim bona expozo di lua doktrino. Komence un de la kin ermiti e kelkope omna kin konvertesis a lua doktrino. En ta loko, quale la texti dicas, ube la Lego di Yusteso ruligeskis, erektesis granda monumento, qua recente ekterigesis e quan l’autoro di ca linei anke vizitis. 

La konverti multeskis nun rapide; balde la konvertinti esis 60 e ja tatempe Buddho sendis li unope ad omna direcioni por predikar lua doktrino. Quankam ne esas facila komprenar ol sat bone ye kurta tempo por povar explikar ol ad altri, to esis posibla al unesma konvertiti pro ke li esis preske omni homi, qui ja konocis la filozofiala sistemi, esante ek la alta kasti, precipue Brahmani. Ma on ne opinionez, ke Buddho volis rekrutar adheranti nur ek ta kasti; kontree lu predikis ad omni, alti e basi, sen difero inter klasi o kasti. To esis lore nova kozo; til ta tempo la religio di India, la Brahmanismo, ne volis propagar su inter la basa kasti; ici mustis nur obediar le alta. Ta nova direciono postulis do granda kurajo, nam la kasto-sistemo esis (ed esas ankore) quaze lego, e la lego imperis, ke ta qua docis la Veda (lia santa libri) al basa kasti, meritas la morto, Buddho anke ne parolis la Hinduana ciencisto-linguo, Sanskrita, en sua diskursi, ma la populara linguo di la lando, Pali, en qua esas kompozita anke la maxim anciena dokumenti e raporti pri la Buddhismo. Lu dicis ulfoye: «Omnu devas lernar la doktrino en sua propra linguo». Ed il ne kustumis, quale la Brahmani, docar la fundamento di sua sistemo nur a certa selektita dicipuli, ma al tota populo. La Buddhismo esas do l’unesma misionala religio. 

Yen me eceptale rakontas naraceto ek la Buddhista libri, qua montras la habila maniero, per qua Buddho konquestis la kordii dil homi: Yuna homino, nomizita Kisagotami, havis unika filieto qua mortis. En sua doloro el ne volis kredar ke la filio esis mortinta e kuris a sua konocati por obtenar remediilo. Fine on dicis a lu, ke la unika homo, qua povus donar ad el remediilo, esas Buddho. Lore el iris e pregis lu pri medikamento por sua filieto. Buddho quik agnoskis, ke nura vorti di konsolaco ne suficus por remediar la chagreno di la povra yunino. Lu do dicis ad el, ke el serchez kom medikamento kelka grani de pipro, ma li mustas venar ek domo, ube nulu mortis. El iris joyoze, pro ke esis facila obtenar tante ordinara artiklo quale pipro. Ma omnaloke, ube el demandis pipro e mencionis la kondiciono, quan Buddho impozabis, on ne povis donar ol ad el, ed on dicis: «Quon tu pensas? Esas poka vivanti, ma multa mortinti.» Fine el komprenis, ke lua doloro ne esis unika, ma ke ol esas universala e ke la sufro esas ne-evitebla. Lua chagreno kelkope extingesis, lua kordio quiesteskis, el enterigis sua filieto ed adheris al Buddhista frataro. 

Buddho ipsa predikis til sua morto dum cirkum 45 yari, marchante de loko a loko, sequata da nombro de dicipuli. Segun la reguli di sua frataro il manjis nur unfoye omnadie ed obtenis la manjaji mendikante. Il konvertis reji, nobeli, Brahmani, komercisti, laboristi, homini de omna klasi, e multi ek li divenis mem membri dil frataro o granda bonfaceri di ol. Il adaptis sua diskursi segun la kapableso di sua audantaro, ed on mencionas, ke lu ofte parolis en alegorii e paraboli, ma lu distingis sorgoze la strikta senco del metaforala. 

Kurta tempo ante lua morto il maladeskis de disho de fungi, inter qui esis kelka venenozi. Lu mortis cirkum la yaro 480 a. K., evanta 80 yari. Segun nova kalkuli sorgoza, la eroro pri la yaro di lua morto povas variar nur po tri yari ye omna direciono, do esas inter 483 e 477; la maxim recenta kalkulo fixigas la yaro 483 e mem la dio 13ma oktobro, ma komprenende to ne esas certa. 

Dum sua lasta hori Buddho parolis ankore al dicipuli qui esis proxima, e lu repetis la precipua punti di sua doktrino. Kande li questionis lu, qua pos lua morto devus esar la duktero dil frataro, lu respondis, ke la reguli dil frataro e la fundamento dil doktrino devas esar lia duktero. E kande lua dicipulo e konstanta akompananto Anando questionis, quale on povas honorizar lu pos sua morto, lu dicis: «Me ne bezonas nek deziras specala honori; ti ek mea dicipuli, qui sempre vivas segun la doktrino e laboras sencese por lia plibonigo, honorizos me maxim bone.» Lua lasta vorti esis: «Omna kompozita kozi esas pasema; laborez sencese por via redemto.» (La vorto quan me tradukas per redemto povas anke tradukesar per liberigo, fakte la Buddhista ideo di redemto esas liberigo di omna ligili dil pasioni, e ne absorbo en Brahma, quale la Brahmani docis, od eterna vivo en cielo, quale la Kristani docas.) 

Buddho mortis en Kusinara, ne tre fora de sua naskoloko, ed esis kremacata kun rejala honori, me ja mencionis, ke lua cindro dividesis en ok parti, e ke on erektis granda monumenti en formi di kupoli sur li. 

En ica kurta raporto pri la vivo di Buddho me povis mencionar nur la precipua eventi; ma on povas vere dicar, ke lu esis un de la maxim eminenta homi qui ultempe vivis. Lua influo ye lua samtempani esis grandega e sempre direktita a lo bana. Li dicis pri lu: «Il vivas quale il predikas, ed il predikas quale il vivas.» Lua modesteso esis tante granda kam lua kompato ed amo a la sufranta homaro; kande on lektas la personala raporti di lua dicipuli, on vidas, kun qua entuziasmo ed amo li adheris ad il. Li omni volis esar sempre proxim lu, quo ne esis posibla. Por konsolacar ti qui esis for de lu, il dicis: «Qua vivas sugun la doktrino, esas proxim me.» Ne esas do astoniva, ke pos lua morto dum la yarcenti kreesis legendi pri lua vivo, precipue en landi ube la Buddhismo propagesis plu tarde. La grand amaso dil populo havas sempre la tendenco gloriizar sua granda homi e heroi, e mem deigar li. Me ne povas mencionar hike la legendi pri Buddho, quankam ofte belega e tre poezioza, pro ke li duktus ni tro fore; me restriktis me ye la certa fakti di sua vivo. 

Ankore cadie on ofras flori koram la statui di Buddho, ne kom sakrifiko a deo, ma por atestar l’estimo e la veneraco quin on havas por lu kom la maxim bona e saja de omna homi, quan on ne povas sate dankar pro donir lua doktrino al mondo. Formulo di respekto quan on adoptis e repetas ankore cadie, dicas: «Lu esas la Sublimo, la Maestro, la tote Lumizito, la Perfekto en savo e konduto, la Benedikato, la Mondo-konocero, la Nekompareblo, la Duktero dil ne-amansita homi, la Docisto di dei e homi, Buddho.»